Kultura

Vile i gospari

Jelena Marićević, Novi Sad

„Srbin si po rodu i po običajima; u srpstvu ti je jedini spas; vjera ti ni najmanje ne priječi da budeš Srbin“ (dum Ivan Stojanović)

„Mi Dubrovčani čisto Srbi po poreklu, i ako se nećemo nigda za nigda pretopiti u Hrvate, e to nije ni nužno ni moguće, mi pak ne sanjamo o kakvoj velikoj Srbiji“ (Nikša Gradi)

U vremenu smutnji, a to nije samo 16. vek u Rusiji, već i naša svakodnevica, bez namere da nepotrebno morališemo, dužnost nam je da ukažemo na stožerna pregnuća koja se protiv smutnji bore osmišljavanjem i realizacijom određenih imperativa na polju kulture. Nije badava jedan srpski pisac na prelomu 20. i 21. veka rekao: „Državu može svako da ti oduzme, ali kulturu ne može!“ Sa svešću o besmislenosti portretisanja intelektualca-naučnika česticama bodova, proceni naučnih radova na osnovu objavljivanja u časopisu koji nosi manje ili više poena, nastaju ipak zbornici i knjige koji su rezultat istinskog istraživanja, naučne strasti, pa i otkrivalačke euforije, a ne vrednosti koja se obračunava ciframa. Takve bezinteresne pojave, u pravom smislu te reči, predstavljaju događaj  i dragocenost za srpsku kulturu i vrede da budu pominjani.

U godini koja je obeležila stogodišnjicu od početka Prvog svetskog rata (2014), među mnogobrojnim naučnim simpozijumima sa temom rata, izdvojio se malen kružok, okupljen u Nišu u organizaciji Centra za naučnoistraživački rad i Univerziteta u Nišu u saradnji sa Udruženjem građana Litera koji je u prvi plan postavio problem žene i rata u umetnosti. Inicijativa za ovo okupljanje potekla je od mladih saradnika Centra i okupila je mlad naučni svet, koji je temu osvetlio kroz tumačenja dela Isidore Sekulić, Judite Šalgo, Dragiše Vasića, Ljubomira Simovića, Milorada Pavića, Ive Vojnovića, Džordža Bernarda Šoa, Kristofera Marloa, Ivančice Đerić, Ive Andrića, Endrijen Rič. Trinaestoro mladih ljudi podržao je Prof. dr Dragan Žunić i obrazložio temu i značaj skupa: žena je životodavno načelo, pranačelo – život; rat je načelo razaranja, dakle – smrt, besmisao, apsurd; umetnost može posredovati smisao! Smisao i optimizam sublimirani u simbolu Žene, može se reći da čuvaju one vrednosti koje rat ili smutnje sviju vrsta nastoje da razobliče. Prema antropološkim zaključcima Mirče Elijadea, žene su konzervativnije i uspevaju da prežive invazije, etničke i socijalne preokrete. Vrhovno božanstvo u određenim okolnostima je postajalo žensko (u Indiji), prehelenska religioznost bila je ženske strukture (kultovi plodnosti), a i Sloboda se u nekim situacijama zamišljala kao žena, te se i sam zbornik, nastao kao rezultat jednog lepog okupljanja, može predstaviti kao primer kadrosti mlade akademske Slobode.

I zbornik ili bolje reći dobro uređena knjiga, koju je priredila Prof. dr Irena Arsić sa Filozofskog fakulteta u Nišu, a recenzirala je Doc. dr Nevena Varnica sa Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, okuplja radove mladih istraživača oko tema iz novije dubrovačke književnosti i predstavlja lep primer saradnje Niša, Novog Sada i Beograda gde je publikacija objavljena. Tvrdim povezom ukoričeno izdanje sadrži jedanaest obimnih studija, sedmoro autora (Irene Arsić, Biljane Ćirić, Jelene Mladenović, Save Stamenkovića, Mirjane Bojanić Ćirković, Jasmine Nocić i Nataše Trnavac Ćaldović) o dum Ivanu Stojanoviću, Matiji Banu, Nikši Gradiju, Josipu Bersi i „Novijoj dubrovačkoj književnosti u srpskoj retrospektivnoj bibliografiji“.

Ženski likovi pojedinih autora takođe nose upečatljiva obeležja duha epohe u kojima su stvarana, poput Cvete, emancipovane devojke iz Stojanovićevog Frlezije, gospođe Mare, obrazovane Dubrovkinje koja je opsednuta očuvanjem srpskih narodnih običaja ili Mejrime iz istoimene melodrame Matije Bana, koja je nastala u vreme zbližavanja Srbije i Bosne. Mejrima je bila i jedna od prvih drama koje je izvodilo Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, a jak ženski lik Mejrime, tumačila je čuvena glumica Draginja Ružić (piše Sava Stamenković).

Pored istaknutih ženskih likova, valja podvući i važnije naučne i kulturološke doprinose ovih studija. Zapaža se, naime, izuzetno poznavanje građe, kako savremene, tako i arhivske, a ulazi se i u domen tekstoloških, teorijskih, hermeneutičkih analiza. S jasnom i argumentuvanom svešću o dubrovačkim autorima kao Srbima katolicima, autori su bili u prilici ne samo da oslikaju jednu epohu (novijom dubrovačkom književnošću smatra se period od 1848. godine), uđu u preispitivanja savremenih pojava tog vremena („romantičizam“ u Stojanovićevom Romantičizmu koji je priredila Biljana Ćirić), već i da ukažu na vreme kada boj na Kosovu postaje simbol i nadahnuće novih političkih i umetničkih stremljenja (dramska pesma „Kosovka djevojka“ Nikše Gradija, istorijska drama Car Lazar ili propast na Kosovu, Matije Bana).

Nažalost, od 1939. godine vođena je intenzivna kroatizacija Dubrovnika, kada je izdvojen iz Zetske banovine i pripojen novoosnovanoj Banovini Hrvatskoj i to je rezultovalo, između ostalog, izvesnim falsifikovanjem jednog od najvažnijih dela kada je reč o proučavanju dubrovačke prošlosti – radi se o Dubrovačkim slikama i prilikama (1800. – 1880.) Josipa Berse. Delo urednika zadarskog lista Vuk, Srbina katolika koji je 1891. u Zadru štampao na ćirilici zbirku poezije, izmenio je Tias Mortiđija i Matica hrvatska ga je objavila 1940. On je, ukratko, tekst izjednačio sa hrvatskim jezičkim standardom, skratio ga za 133 stranice, izbacio autorov uvod, kroatizovao leksiku a izraze slovenski i srpski zamenio hrvatskim, izbacivši iz jednog odlomka imena Vuka Karadžića i Vuka Vrčevića (i to uredniku lista Vuk!). Kako autograf knjige nije dostupan javnosti, Jelena Mladenović došla je do ovih zapažanja upoređivanjem odlomka knjige koji je prvobitno bio štampan 1922. godine, (za života Josipa Berse!) u Srpskom književnom glasniku i ukazivanjem na dosadašnja istraživanja Stjepana Ćosića i Ljudevita Krmpotića.

Toliko o profesorima i mladima, naučnicima i bodovima, radovima i studijama, toliko o smutnjama i falsifikatima! Nije sve propalo, ima onih koji grade i čiji rad nije matematička računica koja se svodi prostim sabiranjem. Dok god ima Profesora  (namerno pišem reč velikim početnim slovom jer ta reč nekad ima pravo da se nazove vlastitom imenicom!) kojima je stalo do svoje kulture, do nauke i časti, i mladi će moći i smeti da ozbiljno grade! Ima nade!

Žene, rat, umetnost: zbornik radova, prir. Dragan Žunić, Sava Stamenković i Jelena Mladenović, Centar za naučnoistraživački rad SANU i Univerziteta u Nišu, Niš – Beograd 2015.

Iz novije dubrovačke književnosti, prir. Irena Arsić, Ars Libri, Beograd 2015.

(Ukoliko želite da se uključite u AKCIJU 500 x 500 i skromnim prilogom pomognete Novi  Polis posetite sledeći link)