Kultura

Jedan vid upotrebe savremenog (novosadskog) romana

Autor: Viktor Škorić

Zoran Đerić, Upotreba grada

Verovatno je neizbežna za svaku priču o književnosti Novog Sada da se, makar i bez dužih zadržavanja, spomene ime Aleksandra Tišme, pisca koji temelji ovaj grad u našoj književnosti. Ne čudi zato što naslov knjige Zorana Đerića, Upotreba grada, neposredno doziva i znameniti Tišmin roman, Upotrebu čoveka. (Pa i naslov ovog teksta, da se htelo biti manje informativan, mogao bi biti Upotreba romana.) Ipak, to je sve što se da o Aleksandru Tišmi reći povodom ove knjige; Đerića zanimaju drugi problemi, a to su savremeni novosadski roman i figura grada Novog Sada u njemu.

Ako bismo pokušali da odredimo od kada potiče spisateljska opsednutost gradu, crvena urbana nit istorije odvela bi nas do pedesetih godina XIX veka, Pariza i Bodlera. Ne poriče se postojanje urbanih pesnika pre Bodlera (neposredno pre njega i Viktor Igo je pisao o gradskim temama), ali tek sa Bodlerom uspostavlja se figura grada kao izvora svekolikog ljudskog zla. Sa još uvek prisutnim odjecima bukolične književnosti – koja se poraženo povlači pred naglom industrijalizacijom grada – grad se samerava kroz opoziciju prema selu. Međutim, danas ta opozicija više – ne postoji. Antagonizam između grada i sela u književnosti dugo je bio jednosmeran, providan i gotovo banalan; formula bi mogla ovako da glasi: grad – moć i zlo; selo – siromaštvo i vrlina. Selo se u književnosti povlači i danas postoji u onakvom odnosu kakvom je i u stvarnosti, u zavisnom položaju u odnosu na grad. Kako je dihotomija grad/selo nestala, iščezli su i svi vidovi podele, stepenovanja, hijerarhizacije i pripisivanja isključivo negativnih vrednosti gradu; on se više ne posmatra u odnosu na nešto (selo), nego je mogućno ostvariti jedan sintetičan pogled na gradski život i njegove stanovnike. Drugim rečima: pisac napokon nije više morao da brine o konvencijama grada i sela, već mu je omogućeno da u ravni grada istraži i pronađe sve bogatstvo motiva, tema, priča, filosofija i ideologija, kao i da ličnim udelom doprinese tom bogatstvu (jer je odnos između grada i pisca obostran) u vidu urbanih legendi i književnih dela. Zadatak pisca jeste i da bude slika svog vremena.

Zadatak koji je sebi postavio Zoran Đerić jeste velik, a ideja originalna. Pisci koji su posvetili barem jednu knjigu nekome gradu (ne računajući beletristiku) kod nas su retki. Ne treba naročito isticati da se mahom radilo o Beogradu. U ovom trenutku možemo se setiti Pavićeve Kratke istorije Beograda i Kaporove Magije Beograda kao primera, ali ove knjige su istorije ili vodiči/putopisi. Ono što Đerić primećuje jeste da se i Novi Sad ustoličio kao značajan toponim u srpskoj književnosti i u svojoj knjizi on pokušava da utvrdi status grada Novog Sada, prvenstveno u lepoj književnosti, koristeći se novosadskim autorima, ali i onim „stranim“ koji su pisali o njemu. Đerića prvenstveno interesuju romani, mada kod nekih autora pojedine zbirke priča tumači kao romanesknu građu. Zajednički imenitelj im je urbana priča, koja i jeste, u krajnjoj instanci, predmet Đerićeve analize. Dakle, radi se o knjizi iz oblasti književne teorije.

U svojevrsnom uvodu u studiju pod naslovom Urbani identiteti Đerić daje katalog pisaca čije stvaralaštvo je na bilo koji način vezano za Novi Sad. Uglavnom su to enciklopedijski sažeti podaci, ali oni su indikativni budući da je u njima rečeno koji je odnos pisca prema gradu, dela koja treba uzeti u obzir pri čitanju i analizi, a ponekad i o samom statusu grada u književnosti tog pisca. Ovaj registar obuhvata imena 30 pisaca (takoreći od Tišme do Tišme) i 3 novinara sa spisateljskom karijerom, što svedoči o zaista impozantnom novosadskom književnom opusu. Ipak, od svih tih autora posebna poglavlja posvećena su Milici Mićić Dimovskoj, Franji Petrinoviću, Đorđu Pisarevu, Vojislavu Despotovu, Miodragu Kajtezu i Savi Damjanovu. Na opusu ovih autora Đerić konstatuje da se Novi Sad najčešće i dalje romantičarski imenuje kao Grad, ali i da može da bude predstavljen kao istorijski, moderni ili postmoderni grad, zlehudo mesto sa stalnim osećajem nebeske pretnje '99. godine, simetrično uređenje podređeno tekstu... Isto tako Đerić beleži pojavu realnih toponima (Dunavski park, Almaška crkva, Bulevar oslobođenja) i onih koji su nastali u piščevom duhu.

Međutim, kako je svaki pisac tumačen zasebno, došlo je i do pojedinih propusta koji se najpre ogledaju u nejednakom prostoru posvećenog autorima (vrsna analiza nekolicine romana Franje Petrinovića potpuno u zasenak baca neveliki broj stranica posvećenih Despotovu); takođe, izostao je sintetičan prikaz zaključaka do kojih se došlo, budući da poslednja glava naslovljena Zlo/Upotreba grada predstavlja teorijski okvir, a ne zaključak. Isto tako moramo primetiti da je izostanak zasebne glave posvećene Slobodanu Tišmi – a da za to ne postoji realan razlog, naprotiv – u velikoj meri je osiromašio ovu knjigu. Kako su dva glavna polazišta u ovoj knjizi status grada u novosadskoj književnosti i savremeni roman, Zoran Đerić ih je, u glavi posvećenoj prozi Save Damjanova, ukrstio. Ipak, upravo u toj glavi poetika pisca prevladala je poetiku grada u književnosti. Kada se sve ovo uzme u obzir, mogućno je nazreti tu traženu poetiku grada, ali nam deluje, još uvek, da ulice te poetike nisu dovoljno osvetljene: svetiljke se tek pale.

Ovim ukazivanjem na vrline i mane knjige Upotreba grada želeli smo, koliko god to paradoksalno zvučalo, da ukažemo na njen značaj. Na njen značaj kao jedinstveni poduhvat koji je započet na čvrstim temeljima i sa bogatom bazom znanja o književnosti u kojoj je Novi Sad u nekom obliku junak. U godini u kojoj je izašla knjiga Upotreba grada (2014), Đerić je izdao i knjigu Poetika bezdomnosti, sumarum njegovog višegodišnjeg rada na tzv. egzilantskoj književnosti na fonu srpskih i istočnoevropskih pisaca. Kako je i Novi Sad jedna velika tema savremene srpske književnosti, isto kao i egzilantstvo, nema sumnje da knjiga Upotreba grada predstavlja tek prvi korak u nekom budućem istraživanju i ispisivanju celokupne poetike jednog grada.

Zoran Đerić – Upotreba grada, Agora, Novi Sad, 2014