Blog

Volt Vitman i demokratija u Srba

Stefan Pajović, Novi Sad

Godine 1892. u Kamdenu u saveznoj državi Nju Džersi upokojio se najveći američki pesnik 19. veka, Volt Vitman. Januara naredne godine američki marinci su se iskrcali na havajsko ostrvo Oahui i izveli državni udar zbacivši sa vlasti tadašnju kraljicu Lilijuokalani čime je okončano postojanje Kraljevine Havaji. Proglašena je republika koju su nakon samo pet godina aneksirale Sjedinjene Američke Države i pretvorile je ukazom predsednika MekKinlija prvo u prekomorsku teritoriju, a kasnije u saveznu državu 1959. godine. Ovakvo angažovanje američke vojske van granica domovine nije bilo novina, ali su prethodna dejstva bila sporadična i mahom odbrambena, dok je svrgvanje vladarke suverenog kraljevstva bila prva u nizu vojnih intervencija SAD-a koje se odvijaju i dan-danas, a koje smo u dva navrata krajem prošlog veka osetili na sopstvenoj koži. Nije ni najmanje slučajno što je prva američka intervencija došla nakon smrti prvog istinskog pesnika Amerike.

Sa Vitmanom je umrla jedna moguća Amerika koju su zamišljali i za koju se borili Očevi osnivači. Američki pesnik je živeo i stvarao u veku koji je predstavljao nimalo ugodan prelazni period od revolucionarne Amerike do industrijske sile koja će dobiti Drugi svetski rat. Država je, kao i Srbija danas, bila u procesu tranzicije. Naglo širenje teritorija, osvajanje divljine i urbanizacija su udarile pečat Americi koja se polako rađala i koju je Vitman žarko želeo da opeva čvrsto verujući da „veličina pesnika zavisi od toga da li ga je narod prigrlio onoliko koliko je on prigrlio narod“. Zato i ne čudi što ga je kao velikog patriotu bolelo što su isprazna politika, korupcija i nezgrapan birokratski aparat pretili da preobrate „zemlju slobodnih i dom hrabrih“ u još jednu trulu državotvornu tvorevinu kakvih na Starom kontinentu nije manjkalo, a nasuprot kojih je Amerika kao demokratska država prvobitno stvorena.

Još kao dečak Vitman je pomagao u štampariji što ga je privuklo pisanoj reči, tako da je osim učiteljskog poziva radio kao novinar u nekoliko listova, uključujući i jedan koji koji je sam osnovao. Polovinom 19. veka pisao je za nekoliko njujorških redakcija gde je iz prve ruke mogao da posvedoči o stepenu dezintegrisanosti sopstvenog društva koje je pretilo da ugrozi sve ideale na kojima je nacija bila utemeljena. Izbori za gradonačelnika Njujorka 1854. godine su nalikovali republičkim za vreme Miloševića: Fernando Vud je izabran na tu funkciju tako što je u jednoj izbornoj jedinici na kraju brojanja bilo četiri stotine glasova više nego registrovanih birača. Situacija je bila do te mere loša da je Vitman nazvao Abrahama Linkolna „predsednikom iskupljivačem“ jer kako se istoričari slažu, prethodna tri predsednika (Filmor, Pirs i Bjukenon) su bili najgori u čitavoj američkoj istoriji. Za Vitmana, Linkoln je poput božanstva demokratije iskupio naciju vrativši je na pravi kolosek potpisivanjem Proklamacije o emancipaciji.

Rezigniran onime što je viđao iz dana u dan, Vitman je u skladu sa svojim demokratskim svetonazorima odlučio da uzme učešće u političkom životu svoje države. Pridružio se Partiji slobodne zemlje (bio je delegat na osnivačkoj konvenciji i urednik stranačkog glasila) koja je postojala samo šest godina usled lokalnog karaktera i činjenice da se bavila samo jednom temom: sprečavanjem širenja ropstva na novim teritorijama. Nakon ovog flerta sa politikom Vitman je bio vidno razočaran, ali nepokolebanog duha: „A što se tebe tiče mladiću, savetujem te da se više zanimaš za politiku ... Uvek budi obavešten; uvek čini sve što je u tvojoj moći; uvek glasaj. Distanciraj se od partija“.Paradoksalno, blato politikanstva ga je doslovno oteralo u pesništvo koje je video kao poslednje pribežište gde se mogao izraziti kao slobodoumni Amerikanac kakav jeste bio.

Zahvaljujući slobodi koju pruža književnost konačno je mogao da izrekne ono što u svojim prethodnim zanimanjima nije: koliko je sklop individualizma i saosećanja važan za demokratiju. Nacija je poput život organizma, koji uprkos svoj svojoj složenosti, boljitak duguje krepkosti ćelija koje ga čine. Za Vitmana je pojedinac bio u srži demokratije; od razvoja individualnosti je zavisio napredak nacije. Svoje sunarodnike je smatrao jakim ličnostima koje kada se sjedine tvore najveći narod na svetu. Njihovi združeni glasovi ne predstavljaju kakofoniju, već saglasje koje resko odzvanja u pesmi „Čujem Ameriku kako peva“:

„I hear America singing, the varied carols I hear,

Those of mechanics, each one singing his as it should be blithe

     and strong,

The carpenter singing his as he measures his plank or beam,

The mason singing his as he makes ready for work, or leaves off

     work,

The boatman singing what belongs to him in his boat, the

     deckhand singing on the steamboat deck,

The shoemaker singing as he sits on his bench, the hatter singing

     as he stands,

The wood-cutter’s song, the ploughboy’s on his way in the

     morning, or at noon intermission or at sundown,

...

Each singing what belongs to him or her and to none else

...

Singing with open mouths their strong melodious songs.“

Prava snaga naroda ne leži u pojedincu lišenom društva, već pojedincu ostvarenom u okviru društva. Upravo ovakvu poruku Vitmanove poezije ističe Ivo Andrić: „On je zadatak svoje demokratije – demokratije Amerike i sveta – video u tom da ona stvara veliku i slobodnu ličnost od svakog pojedinca, i u isto vreme moćan osećaj solidarnosti u svakom tom pojedincu“. Svaki istinski veliki Amerikanac mora biti solidaran, inače je sve njegovo samoostvarivanje uzaludno, što je danas nažalost sve češći slučaj s Vitmanovim sunarodnicima.

Demokratija shvaćena kao oblik društvenog uređenja nije ništa drugo do pokretne trake koja treba da iznese na površinu sve vrline jednoga društva. U tom smislu, demokratija može biti i negativna, ukoliko se setimo pobede Nacional-socijalističke radničke partije na izborima u Nemačkoj 1933. godine. Naravno, tadašnja predizborna kampanja je više podsećala na progon nego na demokratsko nadmetanje, ali je svejedno Hitleru pružen legitimitet vladavine. Jedan narod je odlučio da poludi i demokratija mu je to omogućila.

Vitman piše kako su dok je bio dete stari još pripovedali o revolucionarnoj Americi i izvojevanoj slobodi. Koliko je ovaj termin blizak Srbiji, toliko je i udaljen kada je posredi demokratija koja ga prati. Američka demokratija je nastala kao otklon od nasledenog prava, dok je srpska povesno isprekidana demokratija nastavak monarhije. Umesto osnaživanja pojedinca mi smo jačali suverene i veru u iste. Stoga naša demokratija ne može biti nalik onoj koju je Vitman osmislio i namenio svojim zemljacima; istorija nam ju je previše okaljala. To nipošto ne znači da smo lišeni demokratskih nagona, naprotiv, Vitmanova demokratija je univerzalna. Jedina razlika je što demokratski sentimenti treba da se razviju pre svega kod vladajućeg sloja društva, a do njih pojedinac stiže kada ovlada samim sobom. Svako ima pravo da bira i bude biran, zar ne? Ako nam je već država utemeljena na načelima građanske demokratije, zašto to pravo ne iskoristiti.

Autor je odbranio master rad naslovljen The Concept of Democracy in the Work of Walt Whitman.