Estetika

Jona i tikvice

Milena Stefanović

Savremenici smo sumornih dešavanja u Siriji i Iraku. Ono što se desilo u mesecu julu ove godine vrlo je indikativno, što zbog ratnih zbivanja i “kulturnog čišćenja” (“cultural cleansing”), što zbog poruke i “znaka” koju priča o proroku Joni nosi (Lk. 11, 29-30). Naime, ove godine uništen je Jonin grob star više vekova. Prema predanju, grob se nalazi ispod crkve koja je u XIV veku pretvorena u džamiju nakon arapskih osvajanja, a koja pripada Nestorijansko – asirskoj crkvi. Smatra se da je ceo taj prostor nekada bio deo kraljevske palate u okviru koje se grob nalazio i koji je poštovan od strane Ninivljana kao svetilište.   Teritorija današnjeg Mosula obuhvata mesto drevne asirske prestonice Ninive, gde je prema Starom Zavetu Jona propovedao (oko 800 god. pre Hr.), a poslednje tri stotine godina grob je poštovan od strane svih verskih zajednica: jevrejske, hrišćanske i muslimanske.

Postoji još jedno mišljenje o lokaciji Joninog groba: Sv. Jeronim u svojim komentarima kaže da se Jonin grob nalazi u jednom selu blizu Nazareta, danas u severnom Izraelu. Zanimljivo je da postoji povezanost skorašnjih događaja sa prorokom Jonom i pre nego što je njegov grob dignut u vazduh. Veza je slovo Nūn. To je znak kojim su obeležavane kuće hrišćana od strane islamske grupe koja je osnovala “kalifat” i koja sebe nazva Islamskom državom Sirije i Levanta (ISIL). Ovo slovo, kao “znak” se pojavilo na fejsbuku i drugim društvenim mrežama kao podrška i znak solidarnosti sa iračkim hrišćanima. To je početno slovo “N” od reči Nazarećani, ime kojim muslimani oslovljavaju hrišćane. Inače, ovo slovo u arapskim zemljama ima značenje: kit ili velika riba. Na hebrejskom, aramejskom i feničanskom, slovo se odnosi na ribu ili zmiju.

Prorok Jona se pominje u Kuranu kao Junus i ima još dva imena koja se odnose na njega, od kojih je jedan “Dhun – Nūn” (Gospodar ribe). (www.islam101.com) Riba je kao simbol i akrostih Hristovog imena, kao što je poznato bila jedan od najranijih simbola ranih hrišćana, naročito u periodu prva tri stoleća kada su morali prikrivaju svoje manifestacije. Ova grupa predstavalja ogranak sunitskog islama – salafizma, koji želi da vrati praksu najranijeg ispovedanja muslimanske vere iz VII veka. Oni odbacuju poštovanje grobova islamskih proroka i svetih ljudi. Zato je stradao i Jonin grob. O prisutnosti Jone u islamskoj kulturi svedoči ova persijska iluminacija koja čuva originalni stil i mesopotamski karakter priče;  teritorije koju istoričari vole da nazivaju kolevkom civilizacije.

Starozavetna knjiga o Joni je pripovest koja je postala slika Hristove smrti i vaskrsenja: “Jer kao što je Jona bio u utrobi kitovoj tri dana i tri noći, tako će i Sin Čovječiji biti u srcu zemlje tri dana i tri noći.“ (Mat. 12, 39 - 41) U ranohrišćanskom slikarstvu predstavlja prefiguraciju za polaganje u grob i vaskrsenje. (Jona 2, 1) Ciklus o Joni je omiljen i izdvajan u odnosu na mnoge biblijske narative.  Spada među najstarije hrišćanske kompozicije u katakombama i na sarkofazima. Starozavetne scene predstavljaju naslikane molitve za spas ili su obrazac (paradigma) puta kojim prolazi novonastali hrišćanin u svom životu do večnog blaženstva. Knjiga proroka Jone sadrži događaje koji su opisi iskušenja kroz koja prolazi prorok da bi na kraju bio spasen. Naracija se odražava obično kroz tri kompozicije. To su sažete scene koje koncizno opisuju događaj i imaju svoje alegorijsko značenje. Gerke starozavetnu pripovest tumači u novozavetnom smislu i ona predstavlja božansku dramu spasenja duše: odlazak u smrt (bacanje u more), vaskrsenje (izbacivanje iz utrobe kita) i večni mir u raju (hlad od tikava). Poslednja scena nam predstavlja Jonin odmor u hladu venjaka od čudesno izraslih tikava.

Zanimljivo je pominjanje biljaka u Bibliji, njihova ikonografija i  značenje u određenom kontekstu. Tikve kao i sve biljke koje sadrže mnoštvo semenki predstavljaju dobro znamenje. Tikvica kao simbol života, znak je duhovne regeneracije i pristupa u boravište besmrtnosti, što u potpunosti smisaono odgovara trećoj sceni. Iako krhka kada se sasuši, može da sačuva svoj oblik i trajnost stotinama godina. Kod nas i u Evropi, plodovi iz porodice tikava nemaju baš dobru konotaciju, i više su vezani za glupost i bezosećajnost. Kao tradicionalni ukras nalaze se u domovima, kafanama, gde spada u postavku (“Znak pitanja”), i za slikanje mrtve prirode; ima je u pričama, uzrečicama, svadbenim običajima i u našim narodnim poslovicama, a može da bude oslikana, posuda za tečnost, muzički instrument i “pokondirena”.

U antičkom Sirmijumu, današnjoj Sremskoj Mitrovici, u oslikanoj grobnici pronađeni su motivi iz Joninog ciklusa iz sredine IV veka, publikovani 2011. godine. Na severnom zidu, naslikana je senica, baš sa žutim tikvama, što je neuobičajeno u odnosu na standardno naslikane zelene. Upotreba ovog jednostavnog motiva odmah upućuje na hrišćansku grobnicu i asocira na Jonin raj. Sačuvan je mali broj antičkih sarkofaga sa pričom o Joni. U svetu postoji samo petnaest do sada otkrivenih sa ovom tematikom. Jedan od njih se nalazi i u našoj zemlji. To je prvi hrišćanski spomenik sačuvan u Beogradu. Otkriven je 1885. godine na Dorćolu, na uglu ulica Gospodar Jovanove i Kapetan Mišine, na mestu gde se nekad nalazila rimska nekropola Singidunuma. Pripada zbirci Narodnog muzeja i nalazi se u Barutani na Donjem gradu Beogradske tvrđave. Reljef prikazuje alegoriju spasenja proroka Jone kroz dva motiva: brod u kojem dve figure veslaju, a jedna baca Jonu u vodu i kit koji izbacuje Jonu iz svojih čeljusti. Pored je motiv Hrista kao Dobrog pastira. Datuje se od kraja II – IV veka. 

Episkop nižnjetagiljski i serovski Inokentije, inače arhitekta, u jednom intervju koji je dao, smatra da je crkvenoj umetnosti potreban minimalizam. Jezik ikone i crkvene arhitekture, sličan onom kao u ranohrišćanskim katakombama. Da postoji određena jasnoća i asketizam, jer se u današnje vreme koristi jednostavan i izražajan jezik, a savremeni čovek preopterećen je raznovrsnim informacijama. Episkop Inokentije ta razmišljanja širi i u odnosu na liturgijsku kreativnost. Smatra da je u stvaralaštvu bitno da asocijativna razmišljanja budu jasno usmerena na duhovne potrebe ljudi. (www.pravmir.ru). Kasnoantički ciklus o proroku Joni primer je priče ispričane u tri jednostavne slike sa jasnom hrišćanskom porukom. Storija o Joni je kratka, puna avantura i lako se čita. Može biti čoveku savremenog doba veoma interesantna jer je svevremena. Pokreće pitanje pravde, poslušnosti, proroštva… Može da se odnosi na svakog od nas i tu je da nas opomene. Pokazuje odnos Boga prema čoveku kroz božansku milost i ljubav. Glavni junak Jona, kao čovek: sumnja, beži, prigovara, srdi se, kaje, u strahu je… Onda prihvata odgovornost. Spasenje je u Gospodu (Jona 2, 10).

Izvor: Pravoslavlje- novine Srpske Patrijaršije, broj 1145, decembar 2014. godine