Estetika

Pečatnjak kneza Lazara

Milena Stefanović, Beograd

Jedan od najzanimljivijih eksponata, zvezda postavke u Galeriji SANU u Beogradu na izložbi Muzeja Rudničko-takovskog kraja, u toku jedne nedelje u martu, bio je novootkriveni predmet koji podseća na našu slavnu  prošlost kasnog srednjeg veka. Tipar ili pečatnjak kneza Lazara izuzetno je arheološko otkriće, značajan predmet koji nam potvrđuje status kneževske kuće svoga doba.

Uočljiv je prepoznatljiv motiv para bivoljih rogova na čelenci šlema kao dominantni heraldički motiv doma Svetog kneza.

Pečatni korpus srpskog srednjeg veka sačuvan je u nevelikom broju. Tako ovaj pečatnjak oblikom odudara od svih poznatih srednjovekovnih tipara, a sadržaj početne legende takođe je jedinstven. Na osnovu predstave i natpisa oko nje, jasno je da pripada knezu. Ćirilski natpis sa razrešenim skraćenicama preveden sa srpskoslovenskog započinje invokacijom i krstom sa proširenim zracima:“+ OVO JE MILOST GOSPODINA KNEZA LAZARA SVE SRPSKE ZEMLjE“.

Titula ukazuje da je tipar izrađen posle 1378-79. Godine, od kada je knez imao rang opštesrpskog vladara koga je i Srpska Crkva priznavala kao  jedina povezujuća snaga ranije snažne i jedinstvene države. Načelo familia regnanas et regnum, po kome je sudbina vladarske porodice povezana sa državom, drevno je načelo prisutno kod Srba još u pagansko doba, ustalilo se od ranog srednjeg veka, a kao sistem uređenja političkog života bilo je prisutno u onovremenom životu i drugih evropskih naroda.

Pečatnjak se dovodi u vezu sa vremenom vladavine kneza srednjevekovnim  Rudnikom, koji je pored Novog Brda bio najbogatije rudarsko središte srednjovekovne Srbije i šire. Najverovatnije je bio namenjen za otiskivanje pečata prilikom overavanja dokumenata koje je radio službenik u kneževskoj kancelariji, koja su time dobijala punovažnost. Pečat ima važnost kneževske i sudske vlasti i važan je za izgradnju ličnog autoriteta.    

Sam pečat predstavlja identitet vladara, koji je nosilac najviših državnih funkcija i dostojanstva. Identitet se prenosi i na oblast i državu kojom vlada. Kroz ideju koja ga vodi i poruku koja se čita. Kroz osećanje izražavanja u simbolima.

Na kneževom pečatu je predstavljen po tipu viteški šlem turnirskog tipa, element koji mu pridaje vojni kontekst. Srednjevekovno plemstvo je vojničko i pobožno uz uspostavljeni viteški kodeks. Snaga vojne moći je bila izuzetno važna. U odnosu na druge feudalne gospodare posle smrti cara Stefana Dušana izuzetak je bila Lazareva država vojnički i upravno dobro organizovana, iako obimom jedva nešto veća od drugih.

Ovaj ikonografski dokument u vidu metalne ploče prikazuje na centralnom polju po jednu ukrasnu grančica sa obe strane šlema, sa dva lučno izvijena roga nama prepoznatljiva sa grba kneza Lazara, koji je postao nasledni ikonografski simbol koji su pored Lazarevića upotrebljavali i Brankovići.

Motiv šlema sa čelenkom i rogovima priznata su heraldička obeležja. Pored pečata, u fragmentarnoj formi grba sačuvana su otisnuta na srebrnom dugmetu autentičnog kneževog plašta koji se čuva u Muzeju SPC, i kao znamenitost iz domena primenjene umetnosti i u kamenoj plastici na parapetnoj ploči južnog zida spoljne priprate glavne crkve manastira Hilandara čiji je ktitor bio Sveti knez. Njegov sin despot Stefan Lazarević ih je stavljao na novac, pozlaćeno prstenje i naravno, grb. Danas se šlem sa rogovima nalazi redizajniran u osnovi grba grada Kruševca, stonog grada kneza Lazara.

Posebno su interesantni rogovi postavljeni na vrhu kacige Svetog kneza. Neobičnog izgleda, ekspresivnosti, ostavljaju utisak. Kao heraldičko znamenje, amblema, sigurno su imali neko značenje koje se jasno učitavalo.

Uobičajeno je bilo da se odabere jedan određeni segment grba, koji će biti predstavljen na novcu i pečatima. To je bila osobina srpske srednjovekovne heraldike. Šlem sa čelenkom bio je prisutan motiv u vladarskim kućama srednje i zapadne Evrope, dok se šlem sa rogovima ređe pojavljivao. Sa perjem kao dodatkom imao ih je danski kralj Kristof II 1321. godine. Sasvim je sigurno da vuku poreklo iz daleke prošlosti. Sam Aleksandar Veliki je voleo da bude predstavljen sa (ovnujskim) rogovima kao simbolom moći i snage u širenju carstva.

Kroz religiozni simbolizam, rog je tumačen u starozavetnom kontekstu kada je car David pomazan uljem iz roga (1. Sam. 1, 16) obredom koji mu je davao božansko pravo da vlada kroz sakralnu vlast vladara, kada se Duh Božiji spustio na njegovu glavu.

Duboki koreni se mogu naći u staroj srpskoj starini kada, prilikom obožavanja sunca i sunčevog kalendara, koledari nose obeležje sa rogovima. Rog je solarni simbol kod drevnih naroda. U našim slovenskim mitovima se spominju šlem i rogovi boga Radogosta (Čajkanović, Mit i religija kod Srba). Goveče je kod indoevropskih naroda, kod Iranaca, Egipćana, Vavilonaca smatrano za “svetu” životinju kao i kod našeg naroda.

Spektakularno su se pojavili vek kasnije “zahvaljujući” Jeronimovom prevodu Biblije na glavi Mikelanđelovog Mojsija i “zrače sjajem” kao simbol njegove duhovne moći proizašle iz njegovih ličnih odnosa sa Bogom i uzdizanja u više sfere. Sfere posvećenosti (Izl. 34, 35).

Konsekrativni rogovi kao “rogovi posvećenja” još od mikenskog doba su bili predmet kulta. Specifično kritski, sakralni rogovi, simboli nepoznatog božanstva kritskog panteona pojavljivali su se na žrtvenicima i po raprostranjenosti potvrđuju značaj i religioznu funkciju. Krićanima Nilson pripisuje verovanje u božansku moć bika.

Još u egipatsko doba postojali su šlemovi u obliku rogova bika, slične su nosili mikenski ratnici, a kod starih Germana kornuti tj. “rogati” (lat. cornutus) šlem sa dva roga nosila je pešadija, što se vezuje za mitologiju indogermanskih naroda u kojoj se divlje i rogate životinje koriste u ritualima kao opasne i borbene, a u isti mah i apotropejske jer rogovi su moćno oružje rogatih životinja.

U drevnom svetu vo, goveče, kao najveća i najmoćnija domaća, pripitomljena životinja simbolizuje civilizovani svet kojim vlada čovek. Često u vizuelnoj umetnosti kultura starog sveta predstavljen je kroz iskonsku borbu sa divljom životinjom kao što je lav ili medved, koji simbolizuje divlji i neobuzdan svet. Mnogi istraživači smatraju da je to izraz beskrajne borbe između civilizovaog sveta i divlje snage koja preti da ga uništi. Drugim rečima, preneseno, borba između kulturnog i primitivnog predstavljena je kroz ovaj jak ikonografski obrazac. U St. Zavetu Bog kada kažnjava neposlušne Izrailjce, izražava to preko divljih životinja (Lev. 26, 22). Mir i blagoslov vlada dok drže Božije zakone.

Po analogiji, bivolji rogovi kao znamenje na šlemu kneza Lazara mogu da se interpretiraju kao translatio, prenos ove suštinske ideje ulaska u boj sa onima koji nisu deo tadašnjeg sveta, deo evropske hrišćanske civilizacije i kulture, deo vizantijskog komonvelta. Koji predstavljaju pretnju. Haosa koji dolazi sa nepoznatim svetom otomanskih Turaka, naroda drugog zakona.

Sveti knez (u)stao je u odbranu svoje države i granice, ali samim tim  sprečio dalji prodor na Zapad. Kao što drang nach Osten ima transverzalu koja ide u suprotnom pravcu, opet preko naše teritorije.

Izvor: Pravoslavlje- novine Srpske Patrijaršije, br. 1182, 15. jun 2016. godine

(Ukoliko želite da se uključite u AKCIJU 500 x 500 i skromnim prilogom pomognete Novi  Polis posetite sledeći link)