Estetika

El Greko pre El Greka

Milena Stefanović, Beograd

Domenikos Teotokopulos u svetu poznatiji kao El Greko (El Greco), jedan je od starih majstora koji uživa široku popularnost.

Izložbama u 2014. u svetu se obeležava 400 godina od slikareve smrti. Svaka muzejska postavka ima svoj određeni koncept kojim predstavlja ovog obrazovanog i jedinstvenog umetnika kritske škole i epohe manirizma, čije slikarstvo nije bilo u modi dve stotine godina posle njegove smrti, sve dok nije ponovo otkriveno kao prototip modernizma krajem XIX i početkom XX veka.

Na izmaku godine obeležavanja, Vizantijski i hrišćanski muzej u Atini otvorio je izložbu sa fokusom na umetnikov period života pre odlaska sa Krita. Sakupljene su vredne kolekcije iz inostranstva i same Grčke, sa kojima će posetioci moći da se upoznaju od 4. decembra do 31. marta 2015. godine, pod nazivom “Domenikos Teotokopulos pre El Greka”.

Izloženo je oko 200 eksponata: iz oblasti svakodnevnog života, verskih i svetovnih predmeta, arhivske građe, rukopisnih, štampanih knjiga (preko tač skrina (touch screen) prelistavaju se stranice), arheoloških iskopina i određen broj izuzetnih ikona.

Cilj izložbe je osvetljavanje društvenog i umetničkog okruženja Krita XVI veka u kome se formirala ličnost mladog Domenika Teotokopulosa i koje je uticalo, kako ističu u muzeju, na njegove umetničke izbore. Pored Teotokopulosovih, predstavljeni su radovi njegovih savremenika, postavljenih u tri tematske celine.

Prva, predstavlja projekat mapiranja trgovinskih puteva, vojnih sila,   ekonomske strukture, ruralno – urbanih i religijskih odnosa. Sledeća je umetnikova okolina, opšta kulturna klima, čitanje umetničkog i kosmopolitskog okruženja kritskih gradova, sa naglasakom na kritsko slikarstvo koje kombinuje vizantijsku i zapadnu tradiciju. Poslednji deo izložbe sadrži pregled specifičnog stila i zanimljiv dijalog sa slikarima kao što su Mihailo Damaskinos i Georgije Klocas, za koga se misli, ne bez osnova da je bio prvi učitelj mladog Domenika.

Slikar, vajar i arhitekta, rođen je kao Domenikos Teotokopulos 1541. na ostrvu Kritu, a stvarao u Heraklionu (Kandija). Bio je školovan i oformljen zograf-slikar kada je kao mletački građanin u svojim dvadesetim otišao u Veneciju da bi se dalje razvijao. Zatim, 1570. odlazi u Rim i posle sedam godina, stiže u drevnu prestonicu Španije, Toledo gde je proveo skoro četiri decenije svog života, gde i umire 1614. godine.

Posle pada Carigrada 1453. nastaju nove istorijske okolnosti po grčko stanovništvo. Od tada oni žive kao podanici Otomanskog Carstva i           Mletačke Republike. Određena tolerancija Mlečana prema lokalnom stanovništvu i povoljnije okolnosti uticali su na Grke da sačuvaju svoj kulturni identitet i budu upoznati sa intelektualnim i umetničkim trendovima Zapadne Evrope.

Oličenje duha zajedništva Grka i rimokatolika u javnom životu predstavljala je čudotvorna ikona Bogorodice Mesopanditise (Posrednice; it. Madonna della Salute). Nakon pada Krita preneta je u Veneciju, gde se i danas nalazi na glavnom oltaru Crkve Santa Maria della Salute, nama bliske preko Laze Kostića.

Arhivska građa pruža obilje podataka i lakši uvid u nastanak i razvoj post-vizantijske škole ikonopisa, hronologije rada mladog Domenika i njegov odnos sa Klocasom. Kritski gradovi razvijaju se u moćne trgovačke centre, i prisutna je velika koncentracija slikara, kako grčkih tako i italijanskih, posebno iz okoline Veneta. U tim okolnostima razvio se specifičan jezik kritske škole sa svojim ikonografskim pravilima, koja su se prenosila sa majstora na učenika. Svi su se oni držali načela preuzetih iz vizantijskog predanja i dodavali motive italijanske umetnosti. Mogli su da rade na oba načina, grčki (maniera greca) i italijanski (maniera latina), da ih kombinuju, kao što je to radio i Domeniko, već prema zahtevima naručilaca iz svih društvenih slojeva različite provenijencije.

Na izložbi je predstavljena ikona iz muzeja Stare srpske crkve u Sarajevu. U Vizantijskom muzeju naglašavaju njen veliki značaj i ona se po prvi put, ekskluzivno, izlaže u Grčkoj i kao prvi predmet kulturne baštine koji je izašao van granica nove države. Ovaj ikonografski rad koji Panajotis Vokotopulos pripisuje Georgiju Klocasu, predstavlja naos jedne pravoslavne crkve na Kritu sa ikonostasom i vernicima na propovedi, a pri dnu su dodate scene iz Strašnog suda, inače omiljena Klocasova tema. Ikona je značajna pored ikonografskih inovacija pri stvaranju novih sadržaja, i zbog toga što pokazuje istorijsku realnost druge polovine XVI veka i odražava ideje tog vremena.

Pored ove ikone, izdvaja se i poznati grčki Kodeks iz Marčijane, biblioteke u Veneciji, sa Klocasovim izuzetnim povezom i virtuoznim minijaturama koje ilustruju biblijske i istorijske ličnosti. Sastavljan od 1590. i 1592. kodeks ima raznovrtan sadržaj i predstavlja povest ljudskog roda od Adama i Eve do Hristovog rođenja, istorijskih zbivanja do 1590. vezanih za Krit i Kipar, a poslednji deo govori o dolasku antihrista, kraju sveta i Strašnom sudu.

Sticajem ratnih okolnosti, kod nas se nalazi ikona koja se pripisuje Domenikosu Teotokopulusu, nastala verovatno za vreme slikarevog prvog boravka u Veneciji. Stigla je 1991. u Narodni muzej u Beogradu iz benkovačke crkve Sv. Jovana, sasvim nepoznata Ikona Bogorodice Utešiteljke Madre della Consolazione. Nakon čišćenja i konzervacije, analizom ikonografskog sadržaja i osobenog rukopisa prepoznat je rad čuvenog slikara. U Zborniku Narodnog muzeja XVI/2 Anika Skovran kaže: ”To nam je dalo priliku da sagledamo dovitljivost i veštinu El Greka da iznalazi različite varijante u detaljima sadržaja istih slikanih tema. Interesantna je istrajnost u njegovoj privrženosti određenim biblijskim slikama kojima se neprestano vraća: Blagovesti, Vizitacione (= Susret Jelisavete i Marije), Vavedenje Bogorodice, Rođenje Hristovo i druge, prisutne na benkovačkoj ikoni i mnogim kasnije nastalim platnima u Španiji.“

Na kasnijim El Grekovim radovima, mogu se sagledati određeni elementi vizantijske pravoslavne umetnosti. Pavle Klemen kaže da se to se ogleda u korišćenju pravoslavnih predložaka, delima koja daju utisak dvodimenzionalnosti umesto trodimenzionalnosti zapadne renesanse i ponavljanju istih tema. Neoplatonističke ideje u umetnosti i odbacivanje naturalizma doprinose njegovoj posebnosti. Izdužene proporcije tela, po kojima se izdvajao, isto tako odaju karakteristiku vizantijskog ikonopisa, mada, naučnici na Zapadu skloni su da to pripišu astigmatizmu. 

Da je El Greko bio povezan sa vizantijskim nasleđem vidi se i po inventaru njegove biblioteke. Osim na latinskom, italijanskom i španskom, imao je naslove na grčkom, od kojih osam religioznog sadržaja i svi pripadju pravoslavnom bogoslovlju. To su pored Starog i Novog Zaveta, Besede Sv. Vasilija, O nebeskoj hijerarhiji Dionisija Areopagite, propovedi Jovana Zlatoustog, Justin Mučenik i drugi. Nije bilo naslova zapadnih svetih otaca. On sam, pisao je rasprave o slikarstvu koje nisu sačuvane.

Nije zaboravio svoje poreklo i gotovo uvek se potpisivao grčkim alfabetom - “slikao Domenikos Teotokopulos”.

Izvor: Pravoslavlje- novine Srpske Patrijaršije, br. 1147-1148, 1. januar 2015. godine

(Ukoliko želite da se uključite u AKCIJU 500 x 500 i skromnim prilogom pomognete Novi  Polis posetite sledeći link)