Memento

Rodonačelnik srpskog vajarstva

Autor: Dejan Đorić

Đorđe Jovanović (1861-1953)

Ugledni skulptor Đorđe Đoka Jovanović živeo je od 1861. do 1953. godine i, poput Paje Jovanovića, doživeo duboku starost od devedeset dve godine. Kao i čuveni slikar, bio je harizmatični predstavnik srpske i evropske građanske klase na vrhuncu, uzor lične i umetničke lepote, elegancije, muževnosti i nadarenosti. Kako je izvestila „Politika“ 1938. godine, bio je i prvi naš sportista, biciklista i planinar.

U pogledu istraženosti, život i delo ovog srpskog vajara najbolje su dokumentovani među svim našim, ne samo starijim skulptorima. O njemu je između dva svetska rata objavljena monografija, nedavno je izašla i druga u izdanju Galerije „Matice srpske“ u Novom Sadu, kao i katalog retrospektivne izložbe u Galeriji Srpske akademije nauka i umetnosti. Napisao ih je profesor Miodrag Jovanović, uz Nikolu Kusovca naš najbolji poznavalac umetnosti devetnaestog veka. Đorđem Jovanovićem bavili su se i dvojica najboljih učenika i naslednika Miodraga Jovanovića, Uroš Anić kao magistrant i asistent i Miroslav Timotijević, sadašnji profesor nacionalne novovekovne umetnosti na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Umetnik je 1947. godine napisao „Autobiografiju“, objavljenu u monografiji. Životni i stvaralački put ovog vajara istražen je i arhivski, istoričar umetnosti Vladimir Konjikušić je pored istraživača domaćih, za podacima tragao u minhenskim policijskim arhivima.

Kosovo u srži

Rođen je, kako sam kaže, 21. januara 1861. u Novom Sadu. Otac mu je bio učitelj, pisac i prevodilac, prijatelj Đure Jakšića, koji ga je opisao u jednoj pripoveci, grčkog a majka srpskog porekla. Izrodili su sedmoro dece, a Đorđe je bio najmlađi. Umetnik je iz braka sa Nemicom Emom Viktorijom Šajtler imao sinove Mirka, arhitektu, rođenog u Minhenu i Branka, geologa, rođenog u Parizu. Unuk Serž Jovanović sastavio je rodoslov porodice jer brojni unuci i praunuci rasuti po Francuskoj i Americi s ponosom nose prezime Jovanović. Kosta St. Pavlović je o vajaru objavio sećanja u „Glasu kanadskih Srba“.

Posle beogradske Realne gimanzije, umetnik je boravio u Minhenu, „radeći drvorez“, kako je napisao, što se odnosilo ne na grafiku već na rad u reljefu. Ostavši posle nekoliko meseci bez sredstava, vratio se u Beograd i upisao na Tehnički fakultet. Stojan Novaković je potvrdio da su mu drvorezi „izvrsni“. Na osnovu uspeha u Minhenu i državne stipendije koju je odobrio ministar Novaković, upisao se na bečku Akademiju. Posle prvih uspeha, prešao je u najbolju germansku vajarsku školu u Drezdenu i tokom studija dva puta proputovao Evropu na velosipedu. U Pariz je prešao 1887. godine i, kako je pisao, tu su mu se otvorile oči i tek onda je došao do saznanja šta je prava monumentalna umetnost. Zapažen u Drezdenu sa skulpturom „Prelja“, devojke u srpskoj narodnoj nošnji, pohvaljen u Parizu, za Svetsku izložbu 1889. godine izradio je skulturu slepog „Guslara“ u prirodnoj veličini.

Mihailo Valtrović, upravnik Narodnog muzeja, našavši da to nije „srpski guslar“, odbio je za otkup ali su čačanski seljaci pred njom skidali kapu, a seljanke joj ljubile ruku kao živom čoveku. Ministarstvo mu je ukinulo stipendiju ali je sa skulpturom „Josif Pančić“ priredio prvu samostalnu vajarsku izložbu u Beogradu. Usledile su godine uspešnog porodičnog i činovničkog života i drugi brak sa Francuskinjom Margerit. Jedan je od osnivača umetničkog udruženja „Lada“ i upravnik Umetničko-zanatske škole, koju je osnovao sa Ristom Vukanovićem i Markom Muratom. Ne želeći da bude „Švabin rob“, prošao je Albansku golgotu i našao se ponovo u Parizu. Po povratku je brinuo o radu škole i postao redovni član Srpske kraljevske akademije 1920. godine.

Bio je učenik Šapija, uz Rodena najznačajnijeg francuskog vajara devetnaestog veka. U Srbiji osim Petra Ubavkića, vajara školovanog u Rimu, nije imao konkurenciju. Pozirali su mu državnik Žorž Klemanso, vojskovođa Ferdinand Foš, general Manžen, vikont de Fontenej i Ogist Goven ali i lepe pariske devojke. U Parizu je nastavio rad na svom najvećem delu, „Spomeniku kosovskim junacima“, postavljenom 1899. u Kruševcu da obeleži petstogodišnjicu Kosovske bitke. Monumentalni su između njegovih ostalih i spomenici „Knez Miloš Obrenović“ u Požarevcu, „Vuk Karadžić“ i „Josif Pančić“ u Beogradu.

Tamne strane života

Kao i Paja Jovanović, svoja dela zasnivao je na istorijskim istraživanjima kostima, naoružanja i naslikanim portretima. Skulpture sa nacionalnom tematikom izlagao je na pariskim Salonima i veoma lepo prihvaćene, navele su Francusku vladu da ga sa Pajom Jovanovićem predloži za dobijanje ordena Legije časti. Izvajavši biste kralja Aleksandra I Karađorđevića i kraljice Marije Karađorđević, dobijao je često porudžbine sa dvora ali je bio obasut i drugim narudžbinama. Izvajao je između ostalih svojih ostvarenja biste Jovana Jovanovića Zmaja, Branka Radičevića, Karađorđa, Save Tekelije, Sime Matavulja, patrijarha Georgija Brankovića, Jovana Žujovića, vojvode Stepe Stepanovića, skulpture i medaljone sa likovima Ljubomira Nenadovića, Dr Jovana Subotića, Dositeja Obradovića, Vuka Karadžića, Dr Vladana Đorđevića, Milovana Glišića, Nikole Pašića i brojne druge.

Ogledao se i u fasadnoj i u grobljanskoj skulpturi, spomenik vojvodi Živojinu Mišiću iz 1921. godine jedan je od najboljih te vrste u srpskoj umetnosti. Jovanović je bio i vanredan vajar aktova, alegorijskih kompozicija, bahantkinja, vila, personifikacija reka i plodova prirode. Tamniju stranu života prikazao je u skulpturama „Napuštena“, „Tuga“ i „Melanholija“. Izvajao je alegorijske kompozicije „Miris ruža“, „Miris proleća“, „Beogradska ruža“ i „Sava“, sa kojima je u našu skulpturu uveo najviše oblike poetične lepote.

Pojedini radovi intimnog karaktera kao „Siroče“ iz 1917. i „Branko i vila“ su među najizražajnijim. Te je vrste i „Dečak sa Čukur-česme“ iz 1908. koju su ne obazirući se na tragiku istorijskog događaja nedavno ukrali Romi i razbili je prodavši je u staro gvožđe. Više puta je vajarski prikazao Uroša Predića, a autoportreti, pojedini iz profila, među najboljim su njegovim ostvarenjima.

Radeći u gipsu, terakoti, kamenu i bronzi, Đorđe Jovanović se bavio skoro svim poznatim savremenim temama, od dokumentarističkih, portretskih, faktografsko istorijskih, mitoloških, alegorijskih do socijalnih, radničkih i rudarskih. Bio je pravi čovek i umetnik svog doba, njegove skulpture od minijaturnih reljefa do monumentalnih radova izražavaju preovlađujuće pravce devetnaestog veka, od realizma i naturalizma do dendističkog simbolizma i secesije. Prošao je mnoge vajarske škole i bio među prvim srpskim umetnicima školovanim u sva tri za nas bitna umetnička centra – u Beču, Minhenu i Parizu. Ostavio je galeriju likova iz nacionalne istorije, muzej skulptura najznačajnijih Srba ali se bavio i ženskom lepotom zbog nje same, zadivljen njenom tajnovitošću.

Čuveni vajar je imao bogat život i raznovrsno stvaralaštvo, bio kritikovan i slavljen, zaboravljen i ponovo otkriven. Primedbe koje su mu na rad upućivali savremenici, današnja publika verovatno ne razume, doživljavajući njegove skulpture celovitije i manje detaljistički. Uz Petra Ubavkića, Đorđe Jovanović je rodonačelnik modernog srpskog vajarstva, prvi naš društveno šire poznat i priznat vajar. Sa njim je počela velika avantura srpske skulpture i sa njim doživela vrhunac.

Izvor: Pečat