Memento

Spomen galerija učesnika Velikog rata

Sećanje umesto zaborava

Filip Marinković, Kruševac

Protekao je vek od  velikih pobeda i dostignuća srpskog naroda i naših slavnih predaka u Velikom ratu. Ipak, to nisu samo slavne godine pucnjeva za slobodu poput onih Gavrila Principa ili herojstava u slavnim bitkama vojvoda Mišića, Stepanovića ili Bojovića, niti primera hrabrosti hiljadu i tristo mladih kaplara, među kojima je bio i Stanislav Vinaver, ni godine kada je kralj stojao kraj seljaka poput Petra I Karađorćevića. To su jednako i godine velikih stradanja, masakriranih civila poput onih u Šapcu, albanskih strmina i zavejanih leševa, grobnica na dnu Jonskog mora, krstača nad peskom Bizerte,  dece od deset i dvanaest godina sa puškama u rukama poput Dragoljuba Jeličića ili Momčila Gavrića, godine kada je Srbija prepolovljena na trećinu svoje populacije. To je zlatno i krvavo doba jedne nacije.

Sartr je na jednom mestu na pitanje koje se odnosilo na to da li su mrtvi pali uzalud dao legitiman odgovor koji je glasio: Ako svet treba da ostane onakav kakav jeste – onda jesu. Ipak, ističe se utisak da Srbi još uvek nisu dovoljno ni spoznali mrtve i da zapravo tek kreću da ih upoznaju. Usledio je i Drugi svetski rat, kultovi ličnosti koji su bili sve samo ne heroji, kao i jedno drugačije državno uređenje kome nikako nije trebao rastući nacionalizam u svom izvornom smislu koji bi se pre svega odnosio na duboko poštovanje nasleđene kulture. Hana Arendt, jevrejka nemačkog porekla i teoretičarka politike u jednom svom intervju komentarisala je i slučaj Jugoslavije i njenog vođe. Naime u jednoj rečenici mnogo toga je objasnila, a ona je glasila: Tito se u Jugoslaviji takođe boji nacionalizma, dok se takozvanog 'kapitalizma' uopšte ne boji. Ponovna zverstva nad Srbima, onih koji su se tada trebali smatrali istim i jednakima, pod izgovorom slovenstva i komunizma trebalo je što pre zaboraviti. Znatno kasnije, usledeli su i novi, građanski ratovi, sa potpuno izokrenutim pogledima na heroje Velikog rata, i tankom linijom između patriotizma i šovinizma. Tako su novonastale istaknute ličnosti, pod plaštom imena ranijih heroja utvrđivali put lične koristi, a jedina zajednička stvar sa herojima Velikog rata mogla im je biti jedino imitacija uniforme koju su nosili.

Sto godina kasnije, 2014. godine javila se ideja Saveza potomaka ratnika Srbije 1912-1920 o oživljavanju i svih onih ostalih neznanih junaka i svih onih tragično nastradalih u ratu, čiji se ni broj pouzdano ne može utvrditi. Reč je o Albumu sećanja, sada već uspelom pokušaju prikupljanja fotografija u posedstvu potomaka učesnika Velikog rata, kako bi se načinila jedna velika galerija i veliki spomenik koji ne može ponovo da izbledi i koji će ostati dostupan i tvorcima neke nove istorije. Galerija je već imala nekoliko izložba, poput one na 59. Međunarodnom beogradskom sajmu knjiga, izložbi u Kripti Sabornog Hrama Hristovog Vaskrsenja u Podgorici ili one u Kulturnom centru Srbije u Parizu.

Izložba je dostupna i na internet stranici: slavnim- precima.srb. Pored fotografija učesnika Velikog rata, mogu se pronaći i stranice iz ratnih dnevnika poput onog koji je sačinio Svetozar M. Paunović, njihova odlikovanja, identifikaciona i lična dokumenta, pisma ili razglednice na preko stošezdeset strana.

Jedno od tih pisama,  koje ujedno pokazuje i postojanje logora i u prvom svetskom ratu ( U Galeriji postoje i fotografije iz samih logora poput Lamsdorfa)  datirano 11.7. 1917. godine je i dopisna karta majke Stamene Savić koja piše svom sinu Novici koga izveštava o stanju u porodici i kome prenosi pozdrave,a koji je u zarobljeništvu u austrijskom radnom logoru Mathauzen (grupa IIIa, baraka 33) gde je boravio od 1915. do  1918. godine. U opisu se navodi i to da je pismo verovatno sačinila osoba iz Crvenog krsta jer je na latinici.

Da se privid normalnog života morao odvijati i uprkos teškoj stvarnosti u ratu pokazuju i fotografije sa venčanja, vojnika u uniformama, datiranim u ratnim godinama, ali i fotografije praktikovanja viševekovnih običaja Srba. Takva fotografija je i proslava Uskrsa u Africi, verovatno na severu, u Bizerti pod vojnim šatorom srpske vojske sa stolom u sredini za kojim sedi dvadeset srpskih vojnika sa podignutim čašama, evakuisanih u jednom od tri navrata: krajem 1915., početkom 1916. i 1917. godine.  Taj podataka, kao i precizna lokacija, nažalost nisu navedeni. Fotografija je nastala 1918. godine. Iz iste godine, datirana je i fotografija Aleksandra Jakšića, uslikana u Bizerti, na Božić.

Sudbina vojnika sa srpskih severnih granica, poput onih u Vojvodini, koji su bili mobilisani od strane Austrougaske bila je sudbina mnogih, poput Miloša Crnjanskog i mobilizacije u cilju juriša na Rusiju. Na dole prikazanoj fotografiji nalazi se grupa srpskih zarobljenika do tada u uniformama monarhije, koji su deportovani u Vladivostok, a ono što je posebno zanimljivo jeste da pad u rusko zarobljeništvo, jednog od saveznika kraljevine Srbije, dočekuju sa gitarama, tamburama i guslama u rukama. Ispred njih se nalazi i papir na kome piše: Živeo kralj Petar.

Treba pamtiti dobre i svetle momente i pojedince među Srbima u Velikom ratu. Možda još više treba pamtiti i učinjena zla nad njima, u totalitetu, jer je to deo možda još važnijeg nasleđa. Zaborav nikako i nikada ne sme da prevari budućnost.Ono najznačajnije i najsvetlije u trenucima srpske vojske nisu samo bitke u kojima su često sa malobrojnijim snagama učestvovali i pobeđivali već ono što su u najtežim trenucima ostajali- ličnosti jakog kolektivnog identiteta koji su nosili sa sobom, čak i kada nisu nosili hranu. Otuda i takve veličanstvene pobede. Tajna pobeda naših predaka ne ogleda se u njihovim ličnostima, već u spoznaji šta je od njih napravilo takve ličnosti. Zamislite neku nedođiju na Solunskom frontu 1917. godine, među krvavim i blatnjavim rovovima, iz kojih bi većina bila vođena time da izvuče živu glavu, a umesto dezerterstva vidite ljude koji prave Bogomolju od pruća i blata da bi se u njoj molili nad ikonama. Eto, to su vam bili Srbi učesnici u Velikom ratu.