Memento

Dnevnik ratnog hirurga Arijusa van Tinhovena u kontektu istorijskih susretanja središnjeg Balkana i Nizozemlja

Dnevnik ratnog hirurga Arijusa van Tinhovena

Dejan Ristić, Beograd

,,Srbija poseduje staru umetnost, staru književnost i u svojim narodnim pesmama, najčešće na melanholičan način, opeva svoje nekadašnje junake. Te pesme i melodije koje snevaju o oslobođenju, lepe su i setne. Pevane s večeri, uz zvuke jednostrunog instrumenta, one prodiru duboko u dušu."Arijus van Tinhoven (1886-1965)

Kada je daleke 1904. godine tada već ugledna Srpska književna zadruga objavila putopise E. de Amičisa pod naslovom ,,Holandska" malo ko je u Srbiji razumeo takav izbor uredništva ove izdavačke kuće. Međutim, samo neupućenima moglo je da izgleda da je ova knjiga nekim slučajem zalutala među ranije publikovane naslove koji su donosili opise i povesti velikih evropskih država.

Iako naizgled isuviše kulturološki, istorijski i religijski različite, Srbija i Holandija predstavljaju dve značajne stare evropske regije koje pažljivijim promatranjem otkrivaju veze koje su začete još krajem srednjovekovnog razdoblja. U početku zasnovane na znatiželji pojedinaca, te veze prerastale su u postepeno bolje upoznavanje zemlje, njenih prirodnih odlika, ali i u uzbudljivo razotkrivanje bogate prošlosti drugog naroda, njegovih kulturoloških osobenosti, jezičkih karakteristika, običaja. I kako su pogledi istraživača, diplomata, kartografa i putopisaca sa severa bivali sve češće usmeravani prema predelima središnjeg Balkana tako su se pred njihovim očima ukazivale zajedničke crte, slične istorijske matrice, prepoznatljive karakteristike svesti o pripadnosti malobrojnom narodu okruženom moćnim i vekovnim carstvima, obema nacijama svojstveni prkos, slobodoljublje, težnja obnovi ili uspostavljanju sopstvene države.

Prvi putnici, poslanici i putopisci potekli iz Nizozemlja koji su, poput viteza Josa van Histelea (čije je putovanje na istok otpočelo 1481. a okončalo se 1485. godine)[1] ili Kornelijusa Duplicijusa de Shepera koji je prošao središnjim Balkanom između 1533. i 1534. godine na putu za Istanbul gde je trebalo da bude ambasador cara Ferdinanda Prvog Habzburškog govore o svojoj potresenosti sudbinom lokalnog slovenskog življa koje je, kako su zapažali, bilo izloženo stradanju pod osmanskom upravom i koje svakog putnika sa zapada, pored ostalog, doživljava i kao potencijalnog izbavitelja. Iako šturi, ovi zapisi predstavljaju dragocene izvore za uočavanje i razumevanje istorijskih procesa koji su se odvijali u razdoblju nakon sloma srpske srednjovekovne države. I dok su neki putopisci znatiželjno posmatrali predele središnjeg Balkana kojima su se kretali dotle su drugi poput Ohira van Busbekea koji je sećanja na svoje putovanje u Istambul i boravak na dvoru sultana Sulejmana Veličanstvenog u periodu između 1554. i 1562. godine ovekovečio u pismima koja su pod naslovom ,,Itinera Constantinopolitanum et Amasianum" objavljena u Antverpenu 1581, lokalno stanovništvo, a posebno žene u njihovim živopisnim nošnjama, doživljavali kao otelotvorenja likova iz antičkih mitova poput Klitemnestre ili Hekube. Renesansno obrazovani humanista Busbeke[2] ostavio je najvredniji zapis o središnjem Balkanu pisan holandskim jezikom nastao u XVI veku. Ne manju vrednost imaju i beleške nizozemskog poslanika na dvoru u Istanbulu Kornelisa Hage,[3] nastale između 1612. i 1615. godine, koji u njima svedoči o više značajnih događaja o kojima je slušao na dvoru osmanskih vladara. Justus Kolijer, nizozemski poslanik na Porti, zabeležio je 1688. godine izuzetno srdačan doček i dobrodošlicu koja mu je od strane lokalnog stanovništva priređena u Beogradu koga opisuje kao glavni grad evropskog dela Osmanskog carstva.

Opčinjenost bogatstvom predela, neobičnim jezikom, koloritom nošnji i običajima prisutna je i kod nizozemskih putopisaca i diplomata koji putuju središnjim Balkanom i tokom XVIII veka. Istovremeno, oni beleže i znatiželju lokalnog stanovništva koje dolazi u susret sa namernicima sa evropskog zapada. Obostrana radoznalost, otvorenost, ali i povremeno nerazumevanje i neznanje prepliću se u zapisima koji nastaju u dužem vremenskom razdoblju.

Za putnike potekle iz nizozemskih regija središnji Balkan predstavljao je predvorje Orijenta, a Beograd njegove vratnice. Bio je to međuprostor koji je razdvajao hrišćansku Evropu od islamske Azije. Mesto susreta dveju religija i civilizacija, kao i kulturološka i jezička isprepletenost činili su da u očima nizozemskih putopisaca ovi predeli podjednako zrače i plene bogatstvom prirode, antropološkim karakteristikama i raskošću običaja, nošnji i prizora. Istovremeno, svest o nekadašnjoj moći srednjovekovnih hrišćanskih balkanskih država, pre svih one srpske, budila je u njima osećaj solidarnosti sa potomcima onih koji su decenijama pružali otpor nadirućem Osmanskom Carstvu. Stanje u kojem su pojedini od njih zaticali središnji Balkan neretko je izazivalo setu, ali i nerazumevanje novog načina života, razloga za prihvatanje orijentalnih običaja i opšteg siromaštva koje je dominiralo tim regijama.    

Devetnaesti vek u viđenjima središnjeg Balkana i Nizozemlja donosi vidne promene. Dugotrajna i dinamična srpska revolucija i uspešna oslobodilačka borba koja je dovela do obnove nacionalne države uticala je na daleko veće i ozbiljnije interesovanje javnosti i naučnika koji su delovali na području Nizozemlja. Tako je Nikolas Gotfrid van Kempen 1837. godine, pored ostalog, govorio o Ćele-kuli koju „svaki prijatelj slobode i napretka čovečanstva vidi kao počasni stub podignut na ulasku u domovinu tih plemenitih ljudi”.[4] Diveći se srpskim srednjovekovnim junacima poput Miloša Obilića, Van Kampen ih je poredio sa voždom Karađorđem kome je pripisivao čudesnu hrabrost. Interesovanje za nemirne i slobodoljubive balkanske prostore pokazivali su i Piter Bosa, Avgust fon Dane van Varik, Robert van Zajlen van Nejevelt, Piter Rulof Bos, Kristijan Šuler tot Persem, Hendrik Volfgang van der Mej i drugi.[5]

Ovaj poslednji je 1885. godine objavio tekst ,,Srpski ep" kojim je želeo da skrene pažnju nizozemske kulturne i naučne javnosti na veličinu i vitalnost do tada potpuno nepoznate slovenske kulture. Poredeći Srbe kao slovenski, a Holanđane kao narod germanskog porekla on je isticao mnoštvo razlika između dva naroda, ali i naglašavao kako je kod Slovena na površinu izbijalo zajedništvo. Za njih je govorio kako su bili miroljubivi poput starih Grka, kako su voleli slobodu i kako je kod njih dominirao osećaj za zajednicu. Srbi su, po mišljenju Van der Meja, bolje od drugih plemena sačuvali osnovne karakteristike prvobitne slovenske rase. Ako bi se ikada ostvarila mogućnost uspostavljanja jedne slovenske kulture naporedo sa germanskom, smatrao je, onda je njena klica sigurno u srpskom elementu. Po Van der Mejovom stavu, bilo je korisno podsetiti Zapadnu Evropu da unutar njenog vidokruga, pored romanske i germanske, postoji i slovenska civilizacija čije poreklo treba tražiti u srpskom epu, što će reći u starosrpskom duhu slobode i nezavisnosti koji, oslobođen osmanskog jarma, nije trpeo ni germansku dominaciju.[6]

Prvi svetski rat uveo je Srbiju u sferu do tada najvećeg interesovanja javnosti u Nizozemlju. Činjenica da se jedna mala i zaostala balkanska kraljevina, pre svega, našla u ratu sa moćnim Austrougarskim Carstvom ponovo je probudila izraze solidarnosti i saosećanja sa njenim stanovništvom. U velikom broju publikacija koje su nastale u tom periodu svojim značajem i autentičnošću izdvajaju se dnevniče beleške lekara Arijusa van Tinhovena objavljene 1915. godine pod naslovom ,,Strahote rata u Srbiji : Dnevnik ratnog hirurga".[7] Ovaj vojni hirurg boravio je u Srbiji i tokom Balkanskih ratova da bi se početkom leta 1914. godine ponovo našao na ovim prostorima. Zajedno sa svojim kolegama lekarima on je ostao u čuvenoj valjevskoj ratnoj bolnici u kojoj je radio kao rukovodilac Odeljenja za hirurgiju.

Beležeći dešavanja na Balkanskom frontu ovaj neposredni svedok velikih borbi i pobeda u bitkama na Ceru i Kolubari prvi je, znatno pre Arčibalda Rajsa, svetskoj javnosti ukazao na sve strahote rata u Srbiji, kao i na nehumano postupanje pripadnika austrougarskih trupa i okrutnosti koje su u tom razdoblju počinjene u odnosu na civilno stanovništvo. Nalazeći se na strani napadnutog naroda Van Tinhoven je isticao kako to nije narod divljaka i zločinaca, kakvim je austrijska štampa pokušavala da ga prikaže, već je to narod zemljoradnika kojima je najveća želja da budu ostavljeni na miru. Narod, takođe, sa idealima, sa iluzijom da će još jednom obnoviti veliko srpsko carstvo iz XIV veka. Delujući u samom središtu ratnih zbivanja i strahota Van Tinhoven je uskoro postao i član međunarodne komisije za istraživanje ratnih zločina koje su austrougarske trupe počinile nad civilnim stanovništvom, a koju je osnovao komandant Drinske divizije.

Boravak u Srbiji Arijus van Tinhoven okončao je u februaru 1915. godine kada se vratio u svoju domovinu Holandiju. Tokom više od pola godine boravka na Balkanskom frontu on je značajno doprineo radu valjevske ratne bolnice, ali je i prvi upoznao širu evropsku javnost sa dešavanjima na ovim prostorima, kao i sa istinskim karakterom rata i njegovim strahotama. Humanost koja je pokazana u jednom od najtežih perioda novovekovne srpske istorije svrstava ga u svetle likove koji su ostavili neizbrisivi trag u svesti ovdašnjeg stanovništva. Lekar-humanista Arijus van Tinhoven predstavljao je jednog od najplemenitijih prijatelja Srba i istrajnog branitelja ispravnosti njihovog otpora i borbe za očuvanje nezavisnosti srpske države. Boravak Arijusa van Tinhovena i grupe holandskih lekara koje je on doveo u humanu misiju u Srbiju tokom 1914. i 1915. godine jeste možda i najupečatljiviji i najjasniji primer kako se dva geografski udaljena naroda mogu razumeti i kako kulturološke, istorijske i religijske barijere mogu da ustuknu pred humanošću i svešću o potrebi zajedničke borbe za slobodu i mir.

Nalazeći se na različitim rubovima Starog kontinenta, Srbi i Holanđani pokazali su tokom minulih stoleća neobičnu upornost u međusobnom upoznavanju, razumevanju i približavanju, Iako je dolazilo do perioda kada su međusobni odnosi umeli da budu distancirani i ispunjeni nesaglasjem, ova dva mala evropska naroda istrajno nastavljaju da zajednički grade budućnost kontinenta kome pripadaju i čiju sudbinu dele vekovima.

Objavljivanje prevoda na srpski jezik[8] dnevničkih beleški Arijusa van Tinhovena, upravo na 90. godišnjicu njihovog prvog izlaska iz štampe daleke 1915. godine, prvi put na jeziku naroda o kome svedoče, predstavlja plemenit poduhvat sa ciljem daljeg zbližavanja pripadnika dva naroda i učvršćivanja trajnih prijateljskih odnosa Srbije i Holandije. 

Autor je istoričar i arhivista iz Beograda

Fotoalbum Arijusa van Tinhovena: Holandska nacionalna biblioteka

[1] Joos van Ghistele, Tvoyage van Mher Joos van Ghistele, Gent 1572.

[2] Ogier van Boesbeke, Itinera Constantinopolitanum et Amasianum, Antwerpen 1581.

[3] Jelica Novaković-Lopušina, Srbi i jugoistočna Evropa u nizozemskim izvorima do 1918. godine, Beograd 1999, 63.

[4] Dejan Ristić, Srbija i Holandija ili o istorijskim susretanjima središnjeg Balkana i Nizozemlja, u: Arijus van Tinhoven, Strahote rata u Srbiji : Dnevnik ratnog hirurga, Beograd 2005, 100.

[5] Jelica Novaković-Lopušina, Srbi i jugoistočna Evropa u nizozemskim izvorima do 1918. godine, Beograd 1999, 117-131.

[6] Isto, 141.

[7] Arius van Tienhoven, De gruwelen van den oorlog in Servië, Rotterdam 1915.

[8] Dnevničke beleške lekara Arijusa van Tinhovena, u prevodu na srpski jezik prof. dr Jelice Novaković-Lopušine, objavilo je Izdavačko preduzeće ,,Utopija" iz Beograda 2005. godine. Arhiv Srbije, u saradnji sa Izdavačkim preduzećem ,,Utopija" iz Beograda, tokom 2016. godine objavio je drugo izdanje dela Arijusa van Tinhovena pod naslovom ,,Strahote rata u Srbiji : Dnevnik ratnog hirurga"