Dosije

Izgon Crkve sa Kosmeta 1945-1950.

Dejan Ristić, Beograd

,,Dvadeseti vek, a posebno njegova druga polovina, biće u svesti Crkve zapamćen kao vreme plača. Mnogo je onih koji su morali da napuste svoju otadžbinu kojom su duvali vetrovi razaranja, demonskih ideologija, diktatura, nasilja i neslobode. Mnogo je onih unutar Crkve koji su u ovom periodu morali da stisnu svoje srce zbog ismevanja i progona Hrista i hrišćana, zbog proterivanja Crkve iz javnog života, dajući joj mrvice za prostor njenog društvenog delovanja. Želimo čvrsto da verujemo da je vreme plača, vreme razgradnje, vreme mržnje konačno za nama, i da za naš narod i njegovu Crkvu počinje vreme gradnje, vreme radosti i vreme ljubavi." iz Božićne poslanice patrijarha srpskog Pavla, 7. jan. 2001. /25. dec. 2000.

Sa okončanjem Drugog svetskog rata na jugoslovenskoj teritoriji i postepenim uspostavljanjem organa novih vlasti Srpska pravoslavna crkva se, zajedno sa ostalim tradicionalnim verskim grupacijama, po prvi put u svojoj više vekova dugoj istoriji suočila sa državnim aparatom koji je od samoga početka pokazivao spremnost da se u potpunosti suprotstavi tradicionalnim verskim zajednicama koje je sagledavao kao jednog od svojih prirodnih protivnika. Rezultat tog sukoba trebalo je da, po mišljenju partijskih ideologa, pokaže svu ispravnost ideja koje su zastupale Komunistička partija Jugoslavije i nova vlast, ali takođe i zastarelost i retrogradnost onoga što je propovedala i za šta se zalagala sama Crkva.

Insistirajući na principu da je postojanje socijalističkog društva i religije nespojivo na istom prostoru, vlast se u Jugoslaviji od samog početka postavila vrlo aktivno u rešavanju tog pitanja. Državni vrh je želeo da u najkraćem mogućem roku prilagodi aktivnosti tradicionalnih verskih zajednica potrebama novog socijalističkog uređenja što je značilo otvoren atak na njihova prava, slobodu delovanja i unutrašnju autonomiju. U skladu sa tim sprovodilo se i oduzimanje imovine što se moralo uklopiti u okvire određene zakonske procedure. Govoreći o položaju Srpske crkve u ovome razdoblju možemo izdvojiti nekoliko bitnih karakteristika:

a. Stanje u kome se nalazila Crkva po okončanju rata može se  opisati kao izuzetno teško. Njena organizacija je bila u značajnoj meri narušena, a veliki broj pripadnika klera likvidiran, zatvoren ili proteran, dok se ne tako zanemarljiv broj sveštenika i monaha iz ličnih razloga ili pod pritiskom vlasti odlučio za napuštanje Crkve;

b. Materijalna razaranja na crkvenoj svojini bila su ogromna što je vremenom postalo još uočljivije. Crkva je ostala bez državnih subvencija i prinadležnosti koje je dobijala u predratnom razdoblju što je dodatno oslabilo njen ionako težak ekonomski položaj;

v. Za razliku od Rimokatoličke crkve u Jugoslaviji koja je, kao deo celokupne Rimokatoličke crkve, mogla računati na podršku iz inostranstva i eventualan pritisak na vlast ukoliko bi se ona odlučila na neke korake koji bi išli na uštrb ove verske zajednice, Srpska crkva je bila prepuštena sebi pošto nije mogla računati na bilo kakvu relevantnu pomoć koja bi dolazila od međunarodnih institucija ili vlada stranih zemalja;

g. Momenat da je Crkva u tom periodu ostala bez nekoliko svojih najuglednijih arhijereja koji su postradali ili umrli prirodnom smrću tokom rata, odnosno bili primorani da napuste zemlju i sklonište potraže u inostranstvu, kao i dugogodišnje odsustvovanje samoga poglavara dodatno je unelo pometnju i oslabilo njenu snagu što su novoformirani organi vlasti vešto i obilato koristili;

d. Ličnosti koje su u to vreme pripadale crkvenom vrhu bile su neujednačenih  sposobnosti, dok su pojedini episkopi bili sasvim nepripremljeni da se suoče sa nadolazećim izazovima.  Pored toga, konfuziji u Sinodu i Saboru dodatno je doprinosila nespremnost da se ostave po strani lične sklonosti i ambicije kako bi se zajednički formulisala strategija aktivnosti u poratnom periodu koji je donosio bitno promenjen status Crkve u državi;

Istrajno atakujući na ekonomsku moć Crkve, vlast je u isto to vreme na različite načine nju postepeno udaljavala iz brojnih segmenata života poput školstva, zdravstva, vojske ili pravosuđa i time ju je na određen način getoizirala, načinivši pri tom jasno vidljive barijere koje se nisu smele narušiti. Radeći sve to u cilju ostvarivanja proklamovanog načela o odvojenosti Crkve od države, vlast je istina isključila Crkvu iz svih bitnijih društvenih tokova, ali je sebe, isto tako, sa dosta uspeha inkorporirala u pojedine, njoj dostupne, oblasti delovanja i života Crkve. 

Imovina sa kojom je raspolagala ova verska zajednica nije bila ni malo zanemarljiva u svome obimu i vidovima, a ono što je posebno tangiralo vlasti jeste bila činjenica da je ona (imovina) Crkvi pružala mogućnosti za široko društveno delovanje, kao i to da je u tome slučaju ona mogla da obezbedi značajnu dozu samostalnosti u odnosu na državu. 

Već tokom 1945. godine postalo je sasvim  jasno da je, sada već prilično utemeljena vlast, otpočela novu etapu u svom odnosu prema Crkvi i regulisanju brojnih otvorenih pitanja. Stoga je u tom razdoblju usvojeno više odluka i zakona koji su direktno ograničavajuće uticali na položaj SPC  u državi i društvu,  njeno  materijalno  stanje i dijapazon njenih aktivnosti. Ono što je svakako indikativno jeste da je osnovni zakon koji je trebalo reguliše ovu oblast, a to je Zakon o pravnom položaju verskih zajednica, usvojen tek 1953. godine. U ovom međuperiodu vlast je u najvećoj meri okončala aktivnosti na svođenju verskih zajednica, pre svega Srpske pravoslavne crkve, Islamske verske zajednice i u određenoj meri Rimokatoličke crkve u Jugoslaviji na prilično izolovane strukture bez veće snage koje ni na koji način nisu mogle da ugrožavaju, niti ograničavaju sprovođenje politike novog državnog vrha.

Položaj Crkve je bio posebno pogoršan nakon što je  23. avgusta 1945. godine, u privremenoj Narodnoj Skupštini DFJ usvojen Zakon o agrarnoj reformi i unutrašnjoj kolonizaciji. Time se Srpska crkva suočila sa ogromnim problemom koji se ogledao u masovnom oduzimanju zemljišnih poseda, da bi krajem te decenije na red došle i zgrade, imovina zadužbina, fondova, crkvenih ustanova i druge (ne)pokretnosti. U prvoj fazi najgore su prošli zemljišni posedi u vlasništvu crkvenih vlasti, hramova i manastira koji su među prvima pali pod udar odredaba ovoga zakona.

Da bismo na pravi način shvatili razmere sprovedene agrarne reforme nad imovinom Srpske crkve potrebno je naglasiti da je ona kraj Drugog svetskog rata dočekala sa zemljišnim fondom koji je obuhvatao 37.197 hektara. Nakon sprovedenog oduzimanja zemlje Crkvi je u Srbiji ostalo svega 1.588 hektara, što je iznosilo 4,2 % nekadašnje površine. Srpska crkva je na teritoriji Jugoslavije u periodu od samo oko godinu dana (1945-1946) ostala bez oko 70.000 hektara zemlje. Procentualno, obim crkvenog zemljišnog fonda koji joj je ostavljen kretao se u približnim vrednostima navedenim kada je bilo reči o stanju u Srbiji.

Zakon  je predviđao da se crkvenim ustanovama, u koje su između ostalih spadali i manastiri, može ostaviti oranica i šuma u rasponu od po 10 do 30 hektara u zavisnosti od njihovog istorijskog značaja.

Poseban problem prilikom sprovođenja odredaba Zakona o agrarnoj reformi i unutrašnjoj kolonizaciji bilo je određivanje parcela koje se imaju ostaviti pojedinom manastiru ili drugoj crkvenoj ustanovi, odnosno crkvenoj vlasti. Ono što se iz dostupnih izvora može uočiti kao zajednička nit jeste činjenica da je dotadašnjim vlasnicima, kao po pravilu, ostavljana najlošija zemlja, često podeljena  na više manjih parcela koje međusobno nisu bile povezane.

Posebno su loše prolazile one crkve i manastiri, kao i crkvene ustanove koje su tokom rata pretrpele značajna ratna razaranja, a koje je nova vlast smatrala ugašenima tj. nepostojećim. U takvim slučajevima oduzimana je celokupna imovina, zemlja sa svim zgradama i pripadajućim pokretnostima što je objašnjavano time da je u pitanju bio ugašeni manastir ili crkva, odnosno imovina nekadašnje crkvene ustanove. Tek nakon uložene žalbe odgovarajućem sudu od strane Crkve, pojedinim od tih pravnih lica ostavljan je zemljišni posed i to uvek u obimu od po 10 hektara. Takav je primer manastira Deviča i Sopoćana ili prizrenske Bogoslovije. Međutim, dešavalo se, i to ne retko, da se sva imovina oduzimala i crkvama i manastirima koji su bili neoštećeni odnosno koji su aktivni.        

Sa druge strane, određivanje istorijskog značaja pojedine crkvene institucije, što je isključivo spadalo u ingerencije države, a prema tome i odlučivanje o zemljišnom fondu koji joj treba biti ostavljen vlasti su najčešće koristile za dalje pogoršanje i umanjivanje ekonomske moći Crkve. Takvih slučajeva bilo je mnogo.

Patrijaršijski upravni odbor obratio se Agrarnom savetu FNRJ i povodom sprovođenja agrarne reforme na posedima crkvenih fondova, zadužbina i parohijskih sesija. U predstavci se napominjalo da su crkveni fondovi, zadužbine i parohijske sesije, po Ustavu SPC, pravna lica, a u skladu sa Zakonom o agrarnoj reformi i unutrašnjoj kolonizaciji kao takva imaju pravo na određeni zemljišni fond u skladu sa svojim istorijskim značajem. U periodu pred usvajanje Zakona o agrarnoj reformi i unutrašnjoj kolonizaciji bilo je 518 parohijskih sesija u ukupnoj površini od oko 17.000 katastarskih jutara i 48 zališnih sesija ukupne površine od oko 1.500 jutara.

Ministarstvo agrarne reforme i kolonizacije NR Srbije je u dopisu Agrarnom savetu FNR Jugoslavije iz januara 1946. godine dostavilo predlog srpskog Ministarstva prosvete o utvrđivanju istorijskog značaja manastira i crkvenih vlasti radi ostavljanja odgovarajućeg zemljišnog poseda u skladu sa odredbama Zakona o agrarnoj reformi i unutrašnjoj kolonizaciji. Utvrđeno je da na području Srbije postoji 16 manastira veće i 24 manje vrednosti, pored nekoliko crkvenih vlasti kojima treba ostaviti deo zemlje. Prvih 16 manastira bi, po svome značaju, bili podeljeni u četiri grupe od kojih bi prvu: činili Studenica, Dečani, Gračanica i Žiča kojima bi pripalo po 20 hektara oranica i 30 hektara šume. U drugu grupu spadali su Mileševa, Ljubostinja, Manasija i sremska Ravanica i njima bi ostalo po 15 hektara obradive zemlje i 25 hektara šume. Treću grupu činili bi manastiri Sopoćani, Patrijaršija u Peći, Kalenić i Krušedol kojima bi se ostavilo po 10 hektara oranica i 20 hektara pod šumom. I konačno, u četvrtu grupu svrstani su Banja kod Priboja, Ravanica, Gornjak i Blagoveštenje kod Stragara kojima bi ostao zakonom propisani zemljišni minimum od po 10 hektara obradive zemlje i šume.

Osim toga Patrijaršiji bi, po ovom predlogu,  pripalo svega 30 hektara oranica i šuma, mitropolijama po 15 hektara obradive zemlje i 25 hektara šume, a episkopijama po 10 hektara.

Komisije mesnih Narodnih odbora ubrzo su izašle na teren i sačinile zapisnike i pokretnoj i nepokretnoj imovini svih crkava, manastira i drugih crkvenih ustanova i o tome izvestile nadležne organe.

Brojne    uprave    manastira,    crkveni    sudovi   i    crkvene   vlasti     različitih  nivoa  obraćali  su  se državnim organima ukazujući na propuste,  nezakonite postupke i nasilje koje se na terenu dešavalo. Imovina pojedinih manastira konstantno je razvlačena i narušavana, a zemlja oduzimana.   

Tako je Komisija mesnog Narodnog odbora Dečani, sreza đakovičkog, utvrdila da manastir Visoki Dečani, eparhija raško-prizrenska,  poseduje ukupno oko 950 hektara zemlje, od toga 232 hektara oranica. Sa tim u vezi, načelnik Odeljenja agrarne reforme pri Ministarstvu poljoprivrede, uputio je 23. februara 1946. godine predlog Predsedništvu Vlade NR Srbije da se ovom manastiru, imajući u vidu njegov veliki istorijski značaj, ostavi zakonom dozvoljeni zemljišni maksimum.

Eparhijski upravni odbor eparhije raško-prizrenske obratio se 6. novembra 1946. godine Patrijaršijskom upravnom odboru moleći ga da kod Komisije za verske poslove urgira kako bi se sa te godine oduzetih oranica i voćnjaka manastiru Visoki Dečani vratili barem letina i voće za potrebe manastirskog bratstva. Na poleđini ovog dokumenta mitropolit Josif je rukom zapisao da ga treba dostaviti proti Milanu Smiljaniću, predsedniku Zemaljske komisije za verska pitanja, i umoliti ga za potrebnu intervenciju. Odeljenje agrarne reforme i kolonizacije pri Ministarstvu poljoprivrede je u januaru 1947. godine  prosledilo molbu Komisije i uputilo je na dalje razmatranje i odlučivanje oblasnom Agrarnom sudu u Prištini. U pitanju je bio samo jedan od primera odugovlačenja i insistiranja da se postupa po zakonskim odredbama što je u praksi značilo da su molbe i pritužbe Crkve vrlo često završavale bez ikakvih ili sa neznatnim rezultatima. I na ovaj način vlast je želela da stavi do znanja crkvenom vrhu šta se može očekivati u daljim odnosima države i Crkve, kao i to da se ova druga, po svemu sudeći, morala navići na svoj novi položaj i ulogu koji su joj određeni.

Episkop raško-prizrenski Vladimir obratio se 17. aprila 1948. godine Verskoj komisiji Srbije sa zahtevom da se oslobodi parohijska kancelarija Crkleška u arhijerejskom namesništvu pećkom u koju je bespravno useljena lokalna seoska zadruga. Kako je naveo tamošnji paroh to je učinjeno ,,samo da bi smetali vršenje obreda crkvenih i vršenje administracije parohijske. Izveštavam da ako mi se ne oslobodi kancelarija ja ne odgovaram za nevršenje svoje dužnosti, jer pod dub ili krušku ne mogu vršiti administraciju parohijsku''.

Istog dana episkop Vladimir je uložio žalbu na postupak mesnog Narodnog odbora u Gračanici, smeštenog od kraja rata u deo manastirskih konaka, koji je naredio upravi manastira da se iseli iz preostalog dela konaka i smesti negde u selu. Ukoliko bi se to i desilo, napominjao je episkop, starešina manastira ne bi mogao da upravlja manastirom niti da ostane tu i da vrši dužnost sveštenika za taj kraj. U izveštaju Oblasnog Izvršnog odbora Oblasnog NO AKMO upućenom Predsedništvu Vlade Srbije 11. maja iste godine, isticalo se da je mesni Narodni odbor u Crkolezu, srez istočki, zbog manjka prostora samo za kratko zauzeo zgradu lokalnog sveštenika, ali ne i crkvene prostorije, te da je izdat nalog da se ona oslobodi iako svešteniku, kako se navodilo, ona nije bila preko potrebna. Takođe, izveštavalo se da je sreski Narodni odbor u Prištini zadovoljio zahtev starešine Gračanice i ostavio manastiru one prostorije koje su mu potrebne. Na kraju izveštaja je ironično konstatovano da je zahtev Crkve u pogledu prostora rešen ,,na zadovoljstvo njeno".

Ni ovako nedefinisano stanje  kada je u pitanju manastir Gračanica neje potrajalo dugo jer je Jugoslovenska armija 7. februara 1950. godine zauzela ceo veliki manastirski konak, dok su monasi preseljeni u južni deo porte gde su do tada bili magacini seoske zadruge. Monaštvu nije dozvoljen pristup manastirskom dvorištu, zvonari,  niti prilaz pojedinim objektima ili delovima manastirskog zemljišta kao što su bunar i bašte. Do zvonare su oni od tada dolazili okolnim putem od oko pola kilometra i to samo onda ukoliko bi se dozvolilo zvoniti. Istom prilikom iseljen je bio i sav manastirski inventar poput kreveta, klupa, stolica i drugog. Starešina manastira napomenuo je da je iseljenje obavljeno u nedelju, i to za vreme liturgije. U ime Svetog Sinoda episkop zletovsko-strumički i potonji patrijarh srpski Vikentije je tim povodom molio, u obraćanju Komisiji za verska pitanja, da se ovaj problem reši. U odgovoru koji je pristigao od sekretara Izvršnog odbora NO AKMO Veli Deve 29. marta 1950. godine, stajalo je da su pomenute prostorije zauzete za potrebe smeštaja opreme Jugoslovenske armije te da monasi žive u jednom odeljenju druge zgrade. Iz manastira su iseljeni dotadašnji njegovi ,,stanari" i to lokalna seoska zadruga, preduzeće ,,Žegrap" i stanica milicije pa se na taj način, kako se isticalo, izašlo u susret potrebama bratstva koje je u njemu obitavalo.

U januaru 1947. godine vikar patrijarha Gavrila, budimljanski episkop Valerijan obratio se molbom Komisiji za verska pitanja pri Vladi Srbije povodom problema nastalih sa određivanjem veličine poseda manastira Pećke Patrijaršije koja ni, kao tradicionalno sedište Srpske crkve, nije bila pošteđena represija državnih vlasti. On je u pismu, u ime patrijarha, kao nadležnog arhijereja s obzirom da je Patrijaršija u Peći od svoga osnivanja bila stavropigijalni manastir, tražio da se izvrši zamena ranije određenih 30 hektara obradive površine drugom parcelom iz nekadašnjeg manastirskog imanja koje je imalo blizu 950 hektara. Razlog tome je što je dodeljena zemlja izuzetno lošeg kvaliteta, iscepkana na veći broj parcela sa nesređenim dokumentima o vlasništvu, kao i da je jedan njen deo manastir još ranije prodao o čemu su postojali dokazi. Pored toga, vojne vlasti su i od tog dodeljenog poseda uzele plac od 3 hektara najboljih oranica koji obrađuju za svoje potrebe, a za koju je manastir plaćao poreze i ostale dažbine. 

Problem regulisanja zemljišnog poseda ovoga manastira ostao je, međutim, nerešen i sledećih nekoliko godina iako su različiti crkveni dostojanstvenici (pa čak i potonji patrijarh Vikentije, 1954. godine) u više navrata tražili da se to učini. 

I manastir Gorioč u Istoku, na Kosmetu, se nakon izlaska lokalne komisije ubrzo našao  bez dobrog dela svoje zemlje, imajući u vidu da mu je od oko 25 hektara ostavljeno svega 1,5 hektara oranica i 6 hektara šume, dok je ostatak bio oduzet. Na osnovu uložene žalbe Oblasnom agrarnom sudu za Kosmet, manastir je u proleće 1946. godine dobio još 1,3 hektara oranica od svog pređašnjeg poseda. Na tu odluku suda nije bilo moguće uložiti žalbu višoj instanci. Time je manastir, i pored svih protesta njegove uprave i drugih crkvenih vlasti, ostao bez zakonskog minimuma od po 10 hektara oranica i šuma.

U januaru 1947. godine, iguman  Grigorije, starešina manastira Draganac, eparhija raško-prizrenska, uložio je žalbu sreskom Narodnom odboru u Gnjilanu stoga što je jedan od članova lokalnog Izvršnog odbora, u odsustvu nastojatelja i bez ikakvog zakonskog prava, na manastirskom imanju izvršio seču šume i tom prilikom posekao više od 80 saonica najbolje građe koju je zatim odneo u Gnjilane. On je zatražio da se manastiru nadoknadi šteta i spreče slični ekscesi u budućnosti.

I manastir Svete Trojice u Mušutištu na Kosmetu ostao je bez dela svoje zemlje dok mu je na ime zemljišnog minimuma ostavljena najlošija parcela našta su lokalne crkvene vlasti uložile žalbu državnim i crkvenim organima. Verska komisija je reagovala dopisom u kome je bilo istaknuto da je u tom trenutku već kasno za ispravljanje eventualne greške jer je zemlja koja je manastiru oduzeta uveliko podeljena agrarnim interesentima.

Pored pojedinih primera sprovođenja mera agrarne reforme na posedima Srpske crkve na koje smo ranije ukazali u istom ovom periodu je dolazilo i do drugih oblika ugrožavanja njene imovine. Nakon sprovedenih zakonskih mera Srpskoj crkvi je nacionalizovano 1.180 zgrada različite namene (parohijski domovi, manastirski konaci, episkopski dvorovi, kancelarijski i stambeni prostor, zadužbine, fondovi i dr.) što je njen dotadašnji fond nepokretnosti toga oblika svelo na 1.503 jedinice. U pitanju je bilo umanjenje za oko 44% u odnosu na pređašnje stanje. Sprovođenjem ovih mera vlasti su uspele da u ogromnom procentu Crkvu liše njene dotadašnje imovine i da je na taj način dovedu u stanje potpune ekonomske nesamostalnosti i potencijalne zavisnosti od finansijske i druge pomoći koja bi dolazila od strane države.

Petog decembra 1946. godine usvojen je Zakon o nacionalizaciji koji se odnosio na privatna preduzeća u ukupno 42 privredna sektora. Ono što je posebno pogađalo Crkvu bila je odredba Zakona po kojoj nije bilo planirano da bude izvršena bilo kakva kompenzacija za oduzimanje imovine koja je služila u dobrotvorne, kulturne, socijalne i druge svrhe. Ovaj Zakon je dopunjen dve godine kasnije, dok je osnovni Zakon o eksproprijaciji usvojen 1947. godine bio dopunjen 1953, a izmenjen i proširen 1957. godine. Na osnovu ovih zakonskih akata Srpska crkva je ostala, kao što je već rečeno, bez 1180 zgrada među kojima su bili i parohijski domovi, vladičanski dvorovi i konaci, štamparije, stambene zgrade, zadužbine, fondovi i drugo. Situacija je u toj meri bila loša da je dolazilo čak i do slučajeva, kao što su oni iz 1949. godine, da su članice sestrinstva manastira Žiča usled nedostatka hrane bile prinuđene da se obrate svojim porodicama za pomoć, dok su pojedine monahinje manastira Sopoćani, zbog istog problema, bile prinuđene da počnu sa prosjačenjem nakon čega je nadležni arhijerej, episkop raško-prizrenski, bio prinuđen da stavi na to zabranu i smanji broj iskušenica.

Poseban slučaj nasilnog postupanja državnih vlasti predstavljalo je uklanjanje monaha iz pojedinih manastira ili njihovo pretvaranje u muzeje. Ovi postupci pravdani su izvođenjem konzervatorskih radova na njima u skladu sa odredbama Zakona o zaštiti spomenika kulture i prirodnih retkosti koji je usvojen krajem 1946. godine. Radove na konzervaciji i obnovi preuzeo je na sebe novoosnovani Zavod za zaštitu i naučno proučavanje kulture. U periodu koji posmatramo iseljavanje monaha ili pretvaranje pojedinih   hramova  u  muzeje   desilo  se  sa manastirima Sopoćanima i Gračanicom, kao i sa crkvom Bogorodice Ljeviške u Prizrenu. Takođe, Zavod je pri svakom manastiru na čijoj je obnovi radio postavljao svoje saradnike čiji je zadatak bio da nadgledaju održavanje istih. U stvarnosti, njihove aktivnosti su se u suštini svodile na kontrolu rada monaha, a ne toliko na sam proces zaštite. Na taj način je vršen dodatni pritisak od strane državnih vlasti na članove, ionako malobrojnog, monaškog reda.

Primeri uništavanja crkvene imovine i rušenja sakralnih objekata karakteristični su za čitav period od kraja rata do smrti patrijarha Gavrila mada je sa takavom praksom nastavljeno i kasnije. Takvi postupci su sprovođeni pod čudnim okolnostima i iz najrazličitijih pobuda.

Sa uništavanjem sakralnih i drugih objekata i dobara u vlasništvu Crkve otpočelo se već tokom 1944. godine. U prvo vreme su na meti bili oštećeni objekti koji su ,,raščišćavani" pošto su stradali tokom ratnih dejstava, a sada su stvarali ružnu sliku ili su se nalazili na placu koji je u međuvremenu prenamenjen. Tako su sravnjeni sa zemljom, pored ostalih, i hram i Donjem Tovarniku u Sremu, kao i banjalučka Saborna crkva – katedralni hram episkopa Platona koji je na monstruozan način likvidiran od strane ustaša na samom početku rata.

Protestujući zbog bezobzirnih postupaka pojedinaca i određenih organa vlasti, Sinod je ukazao na primere uništavanja crkvene imovine. Zabeleženi su i primeri pretvaranja crkava u magacine ili staje za stoku za potrebe preduzeća, zadruga i drugih ustanova kao što je to bio slučaj u Orahovcu i Uroševcu, raško-prizrenska, i dr.

Počinioci ovih kriminalnih radnji najčešće su bili pripadnici omladinskih organizacija, seoskih zadruga, akcijaši, vojna lica, članovi Partije, a u pojedinim slučajevima čak i štićenici ustanova za brigu o deci lišenoj roditeljskog staranja.

Krajem 1949. i tokom 1950. godine kontakti Crkve i države bili su znatno ređi nego ranije i svakako nikad hladniji. Državni vrh stao je na stanovište da se delovanje SPC konačno mora svesti u okvire  potrebnog i dopustivog. Takvo stanje koje možda najbolje karakteriše termin pozajmljen iz vojne terminologije – neobjavljeni rat – potrajalo je sve do iznenadne smrti patrijarha Gavrila V do koje je došlo 7. maja 1950. godine. Tim događajem okončan je prvi period u posleratnoj istoriji Srpske crkve, razdoblje koje predstavlja jednu od najtežih etapa u njenoj novijoj prošlosti. Dovedena u situaciju da koegzistira sa ideološkom državom koja je u Crkvi videla svog otvorenog protivnika, SPC je doživela izuzetno duboku krizu kao rezultat planskog i kontinuiranog delovanja svetovnih vlasti.

 

Autor je istoričar i arhivista iz Beograda

 

(Ukoliko želite da se uključite u AKCIJU 500 x 500 i skromnim prilogom pomognete Novi  Polis posetite sledeći link)