Intervju

Rukopisi ne gore

Autor: Bojan Tomić

Dejan Ristić, intervju

Pred naučnom javnošću, ali i širom čitalačkom publikom u Srbiji pojavila se jedna  izuzetna knjiga - „Kuća nesagorivih reči: Narodna biblioteka Srbije 1838-1941“ iz pera Dejana Ristića. 

Istoričar, arhivista, prevodilac i scenarista, nekadašnji upravnik Narodne biblioteke Srbije, gospodin Ristić je izvajao spomenik jednoj od naših najznačajnijih kulturnih institucija kao trajno svedočanstvo o početku i osnivanju, trajanju kroz čitav jedan vek, i događajima iz aprila 1941. godine kada je Narodna biblioteka Srbije uništena u nacističkom bombardovanju Beograda. Čuvena rečenica Mihaila Bulgakova „Rukopisi ne gore“ čini nam se potpuno adekvatnom pri ocenjivanju značaja ove knjige Dejana Ristića, ali i kao višeslojna metafora našeg postojanja. 

Dugo je bilo uvreženo stajalište da je Narodna biblioteka osnovana 1832. godine u Beogradu, ali ste Vi u svojoj knjizi, na osnovu temeljnih arhivskih istraživanja, nesumnjivo utvrdili da je ona osnovana 1838. godine u Kragujevcu. Ukratko, koje su okolnosti dovele do osnivanja Narodne biblioteke i kako je došlo do tog činjeničnog previda?

Dozvolite mi da na početku ukažem na to da su još krajem 19. veka dvojica eminentnih srpskih istoričara, akademika i upravnika Narodne biblioteke Srbije, Stojan Novaković i Milan Đ. Milićević, u svojim naučnim radovima naglašavali kako naša nacionalna biblioteka svoje korene vuče iz biblioteke u sastavu Ministarstva prosvete Kneževine Srbije, a ne iz privatne biblioteke Gligorija Vozarevića koju je on otvorio za javnost 27. februara 1832. godine u Beogradu. Stojan Novaković je svoj naučni rad o Narodnoj biblioteci Srbije objavio 1871, a Milan Đ. Milićević 1888. godine. U tom razdoblju dragoceno svedočanstvo ostavio je i dr Milovan Spasić koji je još 1844. godine izvršio prvi popis knjižnog fonda nacionalne biblioteke. I dr Spasić ukazivao je na to da je teza po kojoj je NBS proistekla iz biblioteke Gligorija Vozarevića pogrešna i te iste godine zapisao je da je Narodna biblioteka Srbije nastala u okvirima Ministarstva prosvete. U drugoj polovini prethodnog veka tu tvrdnju zagovarao je i dr Gavrilo Kovijanić koji je prvi publikovao obimnu arhivsku građu o NBS u periodu od 1821. do 1944. godine. U tom izuzetnom trotomnom delu koje je NBS objavila u razdoblju između 1990. i 1992. predstavljena je i arhivska građa koja se odnosi na osnivanje NBS 1838. godine u Kragujevcu, kao i na njeno preseljenje u Beograd do čega je došlo sredinom naredne godine.

Kao istoričar i nekadašnji upravnik NBS osetio sam se odgovornim i pozvanim da učinim napor ne bismo li konačno došli do relevantnih činjenica zasnovanih na arhivskoj građi koje bi nam pomogle da saznamo kada i gde je uistinu osnovana Narodna biblioteka Srbije, kao i ko su bili njeni utemeljivači. Moje istraživanje trajalo je nekoliko godina i bilo je usmereno na najznačajnije arhivske fondove u našoj zemlji, a pre svega na prebogate zbirke pohranjene u Arhivu Srbije. Konačno, u arhivskom Fondu Ministarstva prosvete (MPs) u Arhivu Srbije čuva se građa koja nedvosmisleno dokazuje da je Narodna biblioteka Srbije nastala 30. juna, po Julijanskom, odnosno 12. jula, po Gregorijanskom kalendaru, 1838. godine u Kragujevcu, kao i da je sredinom naredne godine preseljena u Beograd. Podsetio bih, takođe, i na odredbu Ukaza o formiranju Državnog saveta (Vlade) Kneževine Srbije od 26. februara 1835. godine kojom je Ministarstvu crkvenih dela i narodne prosvete (pod tačkom br. 186) bilo naloženo da osnuje i stara se o biblioteci.

Dakle, postupajući po nalogu Državnog saveta ministar prosvete Stefan Stefanović Tenka uputio je 12. jula 1838. godine akt knezu Milošu Velikom obaveštavajući vladara da se u Kragujevcu, pri Ministarstvu prosvete, osniva biblioteka i moleći ga da se saglasi sa inicijativom da se knjižni fond pohranjen u okvirima Državne štamparije (Knjažeske tipografije), osnovane u Beogradu 1831. godine, prebaci u Kragujevac i prisajedini biblioteci u nastajanju. Istog dana, dakle, 12. jula 1838. godine, knez Miloš Veliki potpisao je akt kojim je dao odobrenje da se knjige iz Beograda prebace u Kragujevac i priključe knjižnom fondu biblioteke u nastajanju pri Ministarstvu prosvete. Tako je začeta Narodna biblioteka Srbije koja je od 1838. do 1853. funkcionisala kao biblioteka u sastavu Ministarstva prosvete da bi 1853. godine prerasla u samostalnu ustanovu kulture. Te godine Državni savet imenovao je i prvog upravnika u ličnosti Filipa Nikolića. Na predlog potonjeg upravnika Đure Daničića ta ustanova je 1859. godine dobila naziv Narodna biblioteka (Srbije) koji nosi i danas.

Kao i svaki početak, i ovaj je bio bremenit mnogobrojnim teškoćama. Ipak, fascinira ponašanje Kneza Miloša i njegovo osluškivanje duha vremena, to fino predosećanje evropeizacije koje je čekalo Srbiju nakon vekova u turskom mraku. Premda praktičar, zainteresovan za politička pitanja, davao je naloge za kupovinu knjigu, presa za štampanje, matrica, uveo instituciju „obaveznog primerka“. Savršen instinkt za doba koje dolazi?

Smatra se da su najstarije svetovne biblioteke u Srbiji bile biblioteka Knjažeske kancelarije i knjižnica pri državnoj Tipografiji, nastale tokom prve vladavine kneza Miloša Velikog (1815–1839). Iako neuk u veštinama pisanja i čitanja, knez Miloš je pokazivao zavidno interesovanje za knjige i činio je značajne korake ka uspostavljanju i obogaćivanju bibliotečkih zbirki pri svojim sedištima u Beogradu i Kragujevcu. Jedan od najstarijih izvora koji ukazuje na vladarevo interesovanje za knjige i njihovo prikupljanje jeste pismo koje je on, 1817. godine, uputio Mihailu Germanu u Bukurešt, a u kojem primećuje da „prota Miloje do danas još došao nije, niti je knjige doneo". U ovom slučaju, u pitanju je bila pošiljka knjiga Komiteta ruskog Biblijskog sanktpeterburškog društva, posredstvom srpskog opunomoćenika u Sankt Peterburgu, Petra Dobrnjca. Radilo se o deset primeraka Svetog pisma i stotinu primeraka Novog zaveta. Značajno je naglasiti i da posredi nisu bile bogoslužbene knjige, te se može pretpostaviti da je jedan njihov deo zadržan od strane samog kneza Miloša. Neki istoričari su mišljenja da se ovaj događaj može smatrati osnivanjem prve zvanične, svetovne biblioteke u Srbiji, na početku 19. veka.

Prva vladavina kneza Miloša Velikog predstavljala je i početnu fazu evropeizacije srpskog društva i postepenog napuštanja sfere Orijenta. Činjenicu da je Balkansko poluostrvo, a u okviru njega i vazalnu srpsku kneževinu pod Milošem Velikim, tadašnja Evropa doživljavala kao drugo u odnosu na sebe samu, nije potrebno posebno dokazivati. Stoga su kontinuirane aktivnosti istaknutih Srba u pravcu uspostavljanja ustanova prosvete, kulture i nauke predstavljale odlučujući zamajac evropeizaciji srpskog društva. U tom smislu, posebno su važni bili koraci ka formiranju prosvetnih ustanova i javnih biblioteka. Pored knjižnog fonda u vladarevom vlasništvu koji je vremenom obogaćivan, početkom 1831. godine nastala je još jedna bibliotečka zbirka, takođe pod okriljem kneza Miloša Velikog. Događaji koji su usledili su upravo tom knjižnom fondu namenili ulogu svojevrsnog nukleusa srpske nacionalne biblioteke.

Naime, tokom druge polovine 1830. godine, po nalogu kneza Miloša, u Sankt Peterburgu su boravili srpski deputati (izaslanici) Avram Petronijević i Cvetko Rajović. Iako primarno posvećen ovim političkim i državotvornim temama, knez Miloš je svojim izaslanicima naložio i da u Rusiji kupe prese, matrice i drugu opremu neophodnu za osnivanje štamparije, kao i knjige za uspostavljanje biblioteke. Na osnovu sadržaja pisma grofa Karla Neseljrodea, ruskog carskog ministra inostranih poslova, direktoru Departmana spoljne trgovine, Bibikovu, saznajemo da su izaslanici srpskog kneza, krajem te godine, iz Sankt Peterburga poneli trideset sanduka sa „uloženim raznim knjigama, presama i drugim priborom tipografskim". Ubrzo je taj knjižni fond bio priključen novoformiranoj Tipografiji, osnovanoj 1831. godine u Beogradu, da bi 1838, uspostavljanjem biblioteke pri obnovljenom Popečiteljstvu prosveštenija (Ministarstvu prosvete) u Kragujevcu, postao njen sastavni deo. Važno je napomenuti da se, u pojedinim istorijskim izvorima koji svedoče o knjižnom fondu pri Tipografiji, uz njega pominju i reči „narodna", odnosno „beogradska" [biblioteka]. Treba ukazati i da se na taj način isticao njen zvanični javni i državni karakter, iako ta zbirka knjiga još uvek nije imala status samostalne ustanove, odnosno pravnog lica. Naime, izraz „narodna biblioteka" prvi put se pominje 1833. godine, i to u dva pisma administratora (upravnika) Tipografije, Dimitrija Isailovića, upućena Pridvornoj cenzuri u Kragujevcu, od 15. i 19. maja.

Na čelu ove važne institucije srpske kulture nalazili su se mnogobrojni uglednici svoga vremena, ali mi se čini da ste ostavili najdirljiviji portret Jovana N. Tomića. Svojim profesionalnim i ljudskim kvalitetima daleko je prevazilazio svoje savremenike, i presudno doprineo periodu za koji se može reći da je zlatno doba Narodne biblioteke Srbije?

Istoričar akademik dr Jovan N. Tomić se na čelu Narodne biblioteke zadržao duže od bilo koga drugog pre i posle njega – ukupno 24 godine (1903–1927). Njegovo rukovođenje nacionalnom bibliotekom, uprkos stradanju ustanove tokom Prvog svetskog rata, smatra se jednim od najznačajnijih i najprosperitetnijih perioda u njenoj dugoj istoriji. Ovaj ugledni istoričar i akademik je, tokom čitave profesionalne karijere, posebnu pažnju i naklonost pokazivao prema bibliotekama. O tome svedoče i njegovi zapisi, nastali pre nego što je postao bibliotekar Narodne biblioteke. Istovremeno sa obavljanjem odgovorne dužnosti bibliotekara Narodne biblioteke, Jovan N. Tomić je, po nalogu Ministarskog saveta, tokom 1908. godine, u više navrata, tajno boravio u Zagrebu, kako bi pomogao srpsko-hrvatskoj koaliciji da ojača uoči izbora za Sabor, odnosno u Italiji, radi upoznavanja tamošnje javnosti sa posledicama aneksije Bosne i Hercegovine od strane Austrougarske. U Rimu je, po nalogu vladara, takođe tajno boravio, od oktobra do decembra 1912. godine.

U vreme kada je Tomić preuzeo upravljanje Narodnom bibliotekom, ona je, prema Izveštaju o radu u 1903. godini, posedovala 38.100 dela u 82.219 svezaka (od kojih 13.887 duplikata), 834 rukopisa, 1.288 pisama, 198 ranih štampanih knjiga (od kojih 16 duplikata), 2.422 geografske karte i slike (od kojih 68 duplikata) i 1.625 brojeva novina i časopisa (od kojih 419 duplikata). Biblioteka je i dalje raspolagala krajnje oskudnim prostorom – svega nekoliko odaja u Kapetan Mišinom zdanju. Korisnicima su na raspolaganju stajale dve skromne čitaonice, ukupne površine od oko 110 kvadrata, sa 33 korisnička mesta (25+8). Osim nedovoljnog i neuslovnog prostora, Narodna biblioteka je imala i neadekvatan broj zaposlenih – svega četiri stalno zaposlena lica i dvoje privremeno angažovanih.

Došavši na čelo Narodne biblioteke, Tomić je definisao tri osnovna pravca aktivnosti nacionalne biblioteke, prema kojima je ustanova trebalo da „pomaže negovanje nauke u Srba, olakša širenje narodnog obrazovanja i pribira za srpsku bibliografiju obe azbuke i objavljuje ju". Izuzetnim trudom i zalaganjem Jovana N. Tomića i njegovog malog tima, Narodna biblioteka je kontinuirano obogaćivala svoje fondove, kroz prijem obaveznog primerka, kupovinom, prijemom poklona i razmenom sa drugim ustanovama i pojedincima. Bibliotekar je posebnu pažnju posvećivao ideji da se ustanovi na čijem je čelu obezbedi odgovarajući prostor, po mogućstvu namenski građeno zdanje. Prvo razdoblje Tomićevog rukovođenja Narodnom bibliotekom, od njegovog postavljena na položaj bibliotekara 1903. godine do početka ratnog perioda (1912–1918), bilo je prekinuto samo jednom, i to na svega petnaest dana, između 23. juna i 8. jula 1911, kada se on nalazio na dužnosti ministra prosvete i crkvenih poslova. Tomić je poseban trud uložio u rad na bibliografiji, katalozima i inventarima. Budući da je jedan od prioriteta bilo uređenje inventara i kataloga, „jer ni jedan ni drugi instrument nisu bili valjani, pošto sam se uverio o mnogim nedostacima", bibliotekar je odbacio mogućnost korišćenja „palijativnih" metoda i odlučio da sa aktivnostima u toj oblasti „treba poći iznova".

„Komedijant slučaj“, vodi nas do tri 6. aprila (1921, 1933, 1941) koji su presudno uticali na tragičnu sudbinu Narodne biblioteke Srbije. Onog prvog, 6. aprila 1921, upravnik Jovan N. Tomić upućuje inicijativu ministru prosvete da se u cilju trajnog rešavanja problema neuslovnosti prostora NBS kupi zgrada na Kosančićevom vencu i ta inicijativa vrlo brzo biva usvojena. Niko, a ponajmanje onaj koji je toliko učinio za razvoj ove institucije, nije ni mogao pretpostaviti da će upravo to mesto svega dve decenije kasnije postati zgarište. Ipak, taj period je iskorišten za konsolidaciju i opet, uprkos velikim izazovima (nebriga Kraljevine, mizerni budžeti kojima je NBS raspolagala...) otvorena je biblioteka sa više od 250 000 svezaka knjižnog fonda! Naspram nebrige države posebno ste istakli impresivan broj pojedinaca i institucija koji su poklanjali svoje knjige, svesni da je NBS konačno našla svoj dom?

Svestan neophodnosti da se za nacionalnu biblioteku konačno obezbedi iole odgovarajući prostor akademik Tomić se 6. aprila 1921. godine obratio resornom ministru prosvete dopisom kojim je uputio inicijativu da se za potrebe te nacionalne ustanove kulture kupi zdanje ,,Kartonaže" Milana Vape koje se nalazilo na Kosančićevom vencu u Beogradu. Ministar je podržao upravnikovu inicijativu te se Narodna biblioteka Srbije krajem leta iste godine našla u kupljenm zdanju koje je prilagođavala svojim potrebama sve do proleća 1925. godine.

Zgrada je bila sagrađena u neoklasicističkom duhu. Pročelje je bilo orijentisano prema Kosančićevom vencu, dok je dugačko krilo zgrade bilo okrenuto prema Srebreničkoj ulici. Na prednjoj fasadi isticala su se dva bočna simetrična rizalita, a u prizemlju, u sredini, bio je dodat četvrtasti portik koji je ujedno bio i nosač terase. Terasu na prvom spratu, sa zidanom balustradom i lepom zidanom plastikom, nosili su toskanski stubovi postavljeni udvojeno, po četiri sa desne i sa leve strane ulaza. Zgrada je bila bogato dekorisana fasadnom plastikom sa klasičnim motivima. U prizemlju, prozori su bili ukrašeni balustradama, konzolicama i reljefnim poljima u natprozorniku. Uglove fasade u prizemlju i na spratu ukrašavale su udvojene lizene, ukrasne imitacije stubova u plitkom reljefu, koje su se u prizemlju završavale korintskim kapitelima, a na spratu elementima keramoplastike upečatljivih zoomorfnih motiva i ženskih neoklasicističkih lica koja su se ponavljala duž cele fasade. Centralne odaje bile su namenjene za smeštaj autorskog i predmetnog kataloga biblioteke, čitaonicu i službene prostorije. Do njih se dolazilo svečanim mermernim stepenicama koje su vodile od ulaza u zgradu. Ceo prostor grejao se centralnom peći. Čitaonica i kancelarijski prostor bili su opremljeni električnim osvetljenjem, što je omogućavalo rad nacionalne biblioteke i u večernjim satima.

Sve zbirke, fondovi i katalozi Narodne biblioteke Srbije koji su se nalazili u zdanju na Kosančićevom vencu u Beogradu, kao i sâma građevina, u potpunosti su uništeni tokom nacističkog bombardovanja Beograda, 6. i 7. aprila 1941. godine.

Drugi 6. april, onaj iz 1933. godine, pokazaće se kao senka koja će prekriti Narodnu biblioteku Srbije i Beograd osam godina kasnije; tog dana je  pokrenuta inicijativa za spaljivanje „nenemačkih“ knjiga koja je „uspešno“ provođena širom Nemačke i okupiranih zemalja, a kulminaciju je doživela 6. aprila 1941. godine u Beogradu kada je gorela cela jedna biblioteka - Narodna biblioteka Srbije. U tom smislu, reči naredbodavca za rušenje Beograda generala avijacije Aleksandra Lera „U prvom naletu trebalo je da srušimo Narodnu biblioteku, pa tek onda ono što je za nas vojnički bilo interesantno. Zato što je u toj ustanovi sačuvano ono što je vekovima činilo kulturni identitet tog naroda.”, ne ostavljaju ni malo sumnje u motive nacističkog bombardovanja Narodne biblioteke?

Ubrzo posle pobede na parlamentarnim izborima u Nemačkoj početkom 1933. godine došlo je do prvih javnih demonstracija mržnje i destrukcije u okvirima nemačkog društva. I tu dolazimo do pojave koja je svojim trajnim tragičnim posledicama i nedvosmislenom mrziteljskom porukom u potpunosti osvetlila samu suštinu nacističke ideologije zla. Bilo je to masovno i organizovano spaljivanje knjiga.

Lomače sa knjigama koje su organizovane širom Nemačke počev od maja 1933. godine bile su samo uvod u potonje organizovano i sistematsko spaljivanje (uništavanje) ljudi, čitavih društvenih grupa i naroda (ovde pre svega mislimo na Holokaust). Spaljujući znanja sadržana u ,,nenemačkim" knjigama nacisti su javno demonstrirali volju da se sa podjednakim žarom obračunaju sa humanističkim vrednostima koje su predstavljale potpunu suprotnost suštini njihove ideologije.

Akciju spaljivanja knjiga pokrenuo je Glavni ured za štampu i propagandu Nemačke studentske organizacije. Datum kada je ta akcija inicirana simbolički je važan i za našu nacionalnu istoriju. Radi se o 6. aprilu 1933. godine. Prve lomače načinjene od knjiga planule su širom nemačkih univerzitetskih centara već 10. maja iste godine. Praksa uništavanja knjiga i drugih segmenata kulturnog nasleđa na teritoriji Nemačke, a potom i ratom zahvaćenih evropskih zemalja bila je nastavljena tokom narednih godina da bi kulminaciju doživela upravo 6. aprila 1941. godine kada je u Beogradu planula najveća lomača knjiga u čitavoj Evropi – Narodna biblioteka Srbije. Bilo je, dakle, potrebno svega nekoliko godina da jasno izražena volja za uništenjem svega onoga što je predstavljalo negaciju srži nacističke ideologije doživi svoj ,,trijumf" upravo u prestonici male okupirane evropske države.

Taj zastrašujući niz lomača kojima su uništavane najdragocenije knjige stvarane, čuvane i iščitavane vekovima okončan je upravo u Beogradu pre punih 75 godina.

6. april 1941. godine - dan koji će crnim slovima biti upisan u istoriji Srbije, nacistička operacija simboličnog naziva „Strašni sud“. U divljačkom bombardovanju Beograda spaljena je i Narodna biblioteka Srbije. Bez namere da bilo koga nepravedno optužite, Vi u svojoj knjizi problematizujete i pitanje posredne i neposredne odgovrnosti onih koji su bili zaduženi da se o toj instituciji staraju. Uprkos haotičnoj situaciji koja je prethodila uništenju Narodne biblioteke Srbije, događajima koji su smenjivali kao na filmskoj traci, neorganizovanosti i konfuziji koja je vladala, da li je biblioteka mogla makar delimično izbeći takvu sudbinu? Ili su reči  ministra prosvete Miloša Trifunovića upućene upravniku Narodne biblioteke Srbije Dragoslavu Iliću „Metite u podrume, zbrinite kako znate“ bile trenutak u kome je bila zapečećana sudbina srpske nacionalne biblioteke?

Odgovornost za uništenje nacionalnog fonda može se definisati na nekoliko nivoa. Najpre, primarnu i najveću odgovornost nose politički i vojni vrhovi nacističke Nemačke, fašističke Italije i njihovih saveznika koji su, bez objave rata, otpočeli oružana dejstva protiv Kraljevine Jugoslavije, višednevnim bombardovanjem njenog glavnog grada. Odgovornost snose i ministri prosvete Kraljevine Jugoslavije, a pre svih Miloš Trifunović, koji su godinama ignorisali inicijative, urgencije i apele upravnika Narodne biblioteke da se pristupi podizanju namenskog zdanja za potrebe te ustanove kulture, odnosno da se obezbede neophodni uslovi za čuvanje nacionalnog fonda. Istovremeno, delimičnu odgovornost snose i upravnik Dragoslav Ilić i osoblje Narodne biblioteke, zbog određenih propusta učinjenih uoči izbijanja ratnih dejstava, kao i tokom samog bombardovanja. Odgovornost jugoslovenskih vlasti za uništenje nacionalnog fonda nalazi se, pre svega, u kontinuiranom ignorisanju potrebe da se Narodnoj biblioteci u Beogradu obezbedi namenski građen objekat, odnosno da se preduzmu odgovarajuće mere za fizičku zaštitu fonda od opasnosti izazvanih elementarnim nepogodama, prirodnim katastrofama ili oružanim sukobima. Po značaju i intenzitetu posledica, tercijarnu odgovornost snose upravnik i osoblje Narodne biblioteke, zbog svog nečinjenja. Treba, pritom, naglasiti da su ovlašćenja i mogućnosti za njihovo delovanje, u datim okolnostima, bile veoma ograničene.

Nacističke okupacione vlasti, kao i kvislinške vlasti pod upravom Aćimovića i Nedića, bile su svesne činjenice da Narodna biblioteka nije mogla da bude legitiman ratni cilj, te su stoga formirale dve komisije za utvrđivanje uzroka propasti te ustanove i njenih zbirki. Prvu komisiju formirala je tzv. Komesarska uprava Milana Aćimovića početkom jula 1941. godine. Nakon izveštaja pribavljenih od upravnika Ilića i bibliotečkog osoblja, kao i od više očevidaca događaja, komisija je zaključila da je do propasti Narodne biblioteke Srbije došlo usled spleta složenih okolnosti i događaja, čime je upravnika Dragoslava Ilića oslobodila odgovornosti. Kako to, po svemu sudeći, za okupacione i kvislinške vlasti nije predstavljalo očekivani i željeni ishod, tzv. Ministarstvo prosvete je, 17. septembra, osnovalo novu komisiju. Nakon dobijenih pisanih izveštaja i dodatnih izjašnjenja, ova komisija je pribavila dodatne informacije, usmenim putem, od svih relevantnih lica koja su mogla imati neposredna saznanja u vezi sa tragičnom sudbinom Narodne biblioteke. Komisija je rad okončala 29. oktobra 1941. godine, kada je tzv. Ministarstvu prosvete prosledila izveštaj sa mišljenjem o uzrocima propasti Narodne biblioteke i nacionalnog fonda.

Uočljivo je da se u ovom izveštaju nijednom ne spominje odgovornost neprijatelja (tada već okupatora) za iznenadno i višednevno bombardovanje Beograda, što je, pored ostalog, rezultiralo i uništenjem zdanja i zbirki srpske nacionalne biblioteke. Uprkos tome, izveštaj ove komisije za utvrđivanje uzroka stradanja Narodne biblioteke u Beogradu predstavlja dragoceno svedočanstvo o pojedinim aspektima odgovornosti upravnika i osoblja, ali i značajan istorijski izvor koji svedoči o otvorenim pokušajima da se, angažovanjem kvislinških organa vlasti, učini sve kako bi se primarno odgovorni oslobodili svake krivice za počinjeni ratni zločin i uništavanje kulturnog nasleđa. Nakon što je komisija kvislinškog ministarstva prosvete okončala svoj rad, tzv. vlada Milana Nedića razrešila je dužnosti upravnika Narodne biblioteke u Beogradu Dragoslava Ilića i donela rešenje o njegovom penzionisanju. Kao što je ranije napomenuto, za vršioca dužnosti upravnika postavljen je istoričar i bibliotekar Đorđe Sp. Radojičić. Budući da se sve odluke srpskih kvislinških vlasti smatraju pravno ništavnim, takvom se može smatrati i personalna promena na čelu nacionalne biblioteke.

Time je, tokom jeseni 1941. godine, Narodna biblioteka ušla u jedan od svojih najtraumatičnijih istorijskih perioda – razdoblje rada pod okupacijom. Još uvek nedovoljno istoriografski obrađen, ono predstavlja poseban naučni izazov koji stoji pred savremenom generacijom istoričara i bibliotekara. Verujemo da će i ova istoriografska studija biti dragocen podstrek stručnjacima da, u svetlu novih naučnih saznanja, temeljno istraže to razdoblje prošlosti nacionalne biblioteke.

Kraj Novog Polisa?