Dosije

Lijevi pogled na "Sporazum za rast i zapošljavanje u BiH" (prvi dio)

Anđela Pepić, Banjaluka

Uvodna razmatranja

U proteklih par mjeseci se u medijima u Bosni i Hercegovini često govorilo o novom pristupu i preporukama Evropske Unije i pojedinih zemalja članica (te drugih „zainteresovanih“ strana) prema BiH u kontekstu evropskih integracija. Sve je krenulo od tzv. njemačko-britanske inicijative, odnosno zajedničke inicijative za „novi početak BiH“ u procesu evropskih integracija koju su predstavili njemački i britanski ministri vanjskih poslova, Frank Valter Štajnmajer i Filip Hamond, a koju su usvojili ministri spoljnih poslova zemalja članica EU. Ono što se traži od političkih predstavnika u Bosni i Hercegovini jeste „(...) da potpišu izjavu o posvećenosti za dvije stvari: prvo, da provedu institucionalne reforme na svim nivoima vlasti, s ciljem poboljšanja funkcionalnosti i mogućnosti efektivnog rada sa EU; i drugo, da zajedno sa EU usaglase mapu puta za širu reformsku agendu kojom bi se unaprijedio napredak zemlje na putu ka pristupanju EU.“[1]

Zatim je predstavljen nacrt zajedničke Izjave o principima pristupa Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji koju ispred Bosne i Hercegovine treba da potpišu članovi Predsjedništva BiH, a uz podršku političkih partija iz BiH. Izjava i njen sadržaj su izazvali burne reakcije (najviše članova SNSD-DNS-SP koalicionog bloka predvođenih Miloradom Dodikom, te kontra-reakcije političara iz SDA i Saveza za promjene), uglavnom vezane za to da li se u samom tekstu izjave treba posebno naglašavati njena Dejtonska struktura, entitetske ingerencije, poštivanje postojećeg ustavnog okvira i sl. Međutim, niti jedna reakcija na sam tekst prijedloga izjave nije bila reakcija na ono što ona suštinski donosi, a to je obvezivanje svih partija u BiH, političkih predstavnika na konkretne reforme i koje reforme. I na kraju je, nakon višemjesečne medijske pompe i političkih prepucavanja, prihvaćen od strane svih političkih partija.

Tekst prijedloga Izjave[2] (koji je razmatrala i Narodna skupština Republike Srpske, a na zahtjev Predsjednika RS, Milorada Dodika) sadrži sljedeće izjave:

„Mi, dolje potpisani, izjavljujemo da smo saglasni i neopozivo se obavezujemo:

1. Institucije vlasti u Bosni i Hercegovini provešće sve reforme neophodne da bi se uspostavila institucionalna funkcionalnost i efikasnost na svim nivoima vlasti i omogućilo da se Bosna i Hercegovina pripremi za buduće članstvo u Evropskoj uniji kao suverena država, koja ispunjava uslove i obaveze za članstvo u Evropskoj uniji. Institucije na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini će, u skladu sa svojim ustavnim nadležnostima, u svoje programe rada uključiti reforme neophodne za napredak Bosne i Hercegovine u procesu pridruživanja Evropskoj uniji i u svom djelovanju davati prioritet blagovremenom provođenju tih reformi. U što kraćem roku biće uspostavljen, efikasan i efektivan Mehanizam koordinacije institucija svih nivoa vlasti u Bosni i Hercegovini u procesu pristupanja Evropskoj uniji.

2. Institucije na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini (institucije Bosne i Hercegovine, entiteta Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske, Brčko Distrikta i deset kantona), u dogovoru sa Evropskom unijom i u skladu sa Kopenhagenškim kriterijumima i pravnom stečevinom Evropske unije, sačiniće i provesti, u skladu sa svojim ustavnim nadležnostima, program mjerljivih inicijalnih reformskih mjera, uključujući:

a)  ekonomske i socijalne mjere, u okviru Sporazuma za rast i zapošljavanje u Bosni i Hercegovini, koje će imati za cilj da zaustave negativne ekonomske trendove, pokrenu proces rehabilitacije i modernizacije ekonomije, podstaknu održiv, efikasan, socijalno pravedan i ravnomjeran ekonomski razvoj, otvaranje novih radnih mjesta, povećaju i pravilno usmjere socijalnu zaštitu, te stvore povoljan i pravedan socijalni ambijent. Konkretne mjere biće usmjerene na reformu fiskalne politike, politike indirektnog oporezivanja i spoljno-trgovinske politike, smanjenje poreskih opterećenja na rad, uklanjanje prepreka zapošljavanju, poboljšanje poslovne klime, bolju zaštitu investitora, snažnije poštovanje vladavine prava, reformu javne uprave, povećanje transparentnosti propisa i procedura, smanjenje mogućnosti za korupciju, poboljšanje procesa usmjeravanja socijalne pomoći i uspostavu efektivnije, efikasnije i pravičnije politike socijalne zaštite. Konkretne mjere će biti sačinjene i provedene u dogovoru i saradnji sa ekonomsko-socijalnim partnerima, civilnim društvom, Evropskom unijom i međunarodnim finansijskim institucijama;

b)  mjere za izgradnju funkcionalne tržišne ekonomije; (...)“ (napomena: dijelovi podebljani od strane autorke ovog članka)

Ne ulazeći u ostale tačke za čije provođenje se politički predstavnici u BiH obavezuju stavljanjem svog potpisa na ovu izjavu, u nekoliko tekstova ću nastojati da predstavim šta je to konkretno što je sporno u prihvatanju ovakve izjave i mjerama na čije se ispunjavanje obavezuju, a koje su osmišljene kroz Sporazum za rast i zapošljavanje u Bosni i Hercegovini. Međutim, kako bi bila jasnija početna pozicija za pisanje ovog teksta (i serije tekstova koji slijede, a vezani su za pojedine tačke „Sporazuma za rast i zapošljavanje u Bosni i Hercegovini“), na kratko ću se pozvati na osvrt koji je Piter Gouvan dao, a vezano za širenje neo-liberalizma i njegovo „nametanje“ u bivšim komunističkim zemljama nakon 1989. godine kroz različite politike stabilizacije i pridruživanja Evropskoj uniji (u zemljama centralne-istočne Evrope to je najviše bilo izraženo kroz tzv. PHARE program, odnosno Program Zajednice za pomoć zemljama Centralne i Istočne Evrope)[3].

Sa „globalizacijom“, vlasti članica Evropske unije (Zapadna Evropa) u 80-tim godinama XX vijeka su prilagodile svoje makroekonomske prioritete sa onima u Sjedinjenim Američkim Državama (što je bila osnova za uspostavljanje Atlanstkog neo-liberalizma), a koje su značile: prioritet održavanja niske inflacije, održavanje uloge novca kao fiksnog vrijednosnog standarda u interesu finansijskog kapitala i podsticaj poslodavcima da smanjuju broj radnika (s fokusom na one radnike koji su najmanje produktivni) i pritisak za smanjivanje troškova plata (Gouvan, 1999, str. 45). Nakon raspada „sovjetskog bloka“ i pada komunizma u zemljama Centralne-Istočne i Jugoistočne Evrope, kroz različite aktivnosti tadašnje Evropske unije nastojalo se „preobratiti“ bivše komunističke zemlje da u potpunosti pređu na tržišnu ekonomiju u „zapadnom“ stilu. Tadašnja Evropska unija, uz podršku Međunarodnog monetarnog fonda i međunarodnih finansijskih institucija, se u svom pristupu bivšim komunističkim zemljama vodila preporukama neo-liberalnog ekonomiste Džefrija Saksa[4] koje su značile provođenje sljedećih koraka: 1) šok liberalizacije/stabilizacije, 2) međunarodni šok, 3) privatizacija i strane direktne investicije, 4) rast vođen trgovinom, i 5) politička/institucionalna konsolidacija i rast (Gouvan, 1999, str. 196).

Ono što se, zahvaljujući ovim mjerama (a koje se puno ne razlikuju od onoga što se danas predlaže za BiH od strane EU, MMF, Svjetske banke, Evropske banke za obnovu i razvoj, Sjedinjenih Američkih Država i dr. kroz gore pomenuti Sporazum), desilo u zemljama Centralne i Istočne Evrope (poput tadašnje Čehoslovačke ili Poljske) jeste masovno otpuštanje radnika (često usljed privatizacije preduzeća), pad nivoa bruto društvenog proizvoda po glavi stanovnika u odnosu na 1988. godinu (a samim tim i pad životnog standarda), fiskalnu krizu, mali i upitan nivo stranih direktnih ulaganja itd. (Gouvan, 1999, str. 236-242) Dodatno, ono što se desilo tokom primjene različitih „planova“ (poput Bejkerovog plana[5]) za ove zemlje, jeste potpuno slabljenje do tada naprednog industrijskog sektora, te koncentracija „podizvođačkih“ ili lohn poslova na osnovu niskih troškova rada (niske plate) npr. u tekstilnoj industriji ili industriji rasklopne opreme (prebacivanje određenih poslova zapadnih kompanija u zemlje Centralne i Istočne Evrope s ciljem smanjenja troškova kroz niže plate koje se isplaćuju u tim zemljama u odnosu na zemlje Zapadne Evrope i sl.) (Gouvan, 1999, str. 310). Zvuči poznato, zar ne?

E sad dolazimo do samog pitanja primjene i obavezivanja političkih predstavnika u Bosni i Hercegovini za primjenu svih reformi koje Evropska unija zahtijeva u procesu evropskih integracija. Koliko su sami politički predstavnici proučili ono što potpisuju i na šta se obavezuju, odnosno koliko su shvatili suštinu zahtjeva (a ne isključivo fokusirajući se na priču o dejtonskom ustroju Bosne i Hercegovine i održavanju nadležnosti entiteta)? Da li su i u jednom momentu analizirali detalje Sporazuma i mjera koje se tamo predlažu, a u kontekstu šta to znači u samoj primjeni i šta to znači za, na primjer, jednog običnog radnika/cu u BiH? U narednim tekstovima analiziraću pojedinačno predložene mjere koje su izložene u tekstu Sporazuma za rast i zapošljavanje Bosne i Hercegovine i daću argumente i kontra-argumente vezano za (ne)prihvatanje istih kako bi možda bilo jasnije šta svaka od mjera podrazumijeva i kako bi se otvorila rasprava o ovim mjerama bez da se gleda isključivo iz neo-liberalne perspektive (ili perspektive koja se meni čini najčešće primjenjivanom u BiH zvane „prihvatamo sve što nam serviraju iz EU/MMF/Svjetske banke jer ipak oni znaju najbolje šta je dobro za nas“).

[1] Zajednički članak njemačkog i btitanskog ministra spoljnih poslova objavljen u njemačkom listu “Frankfurter Rundschau” 6.novembra 2014. godine (pristupljeno 16.02.2015., dostupno ns: http://www.auswaertiges-amt.de/sid_86790D34E829B20366BEF834A3F0A0C2/EN/Infoservice/Presse/Interview/2014/141106-BM_Hammond_FR.html?nn=471560)

[2] Dostupan kao dio materijala za 6. posebnu sjednicu Narodne skupštine Republike Srpske održane 11.02.2015. na: http://www.narodnaskupstinars.net/upload/documents/cirilica/materijali/Materijal_za_6_posebnu_sjednicu_NSRS.zip (pristupljeno 16.02.2015.)

[3] Širenje neo-liberalizma u svijetu kroz financijalizaciju, sa dodatnim osvrtom na bivše komunističke zemlje, predstavljeno je u knjizi “The Global Gamble: Washington’s Faustian Bid for World Dominance” autora Pitera Gouvana, objavljene 1999. godine.

[4] Jeffrey Sachs, američki ekonomista, zagovornik "šok-terapije"

[5] Misli se na plan  koji je razvio američki Sekretar Džejms Bejker za države latinske Amerike, a koji je zatim prekopiran i za zemlje Sovjetskog bloka. 

Autorka je magistar menadžmenta i projekt menadžer na Institutu za društvena istraživanja Fakulteta političkih nauka u Banjaluci

Drugi deo teksta možete pročitati ovde