Blog

Hrastova greda u gradu od kamena?

Marko Tošović, Višegrad-Novi Sad

Tako ono što se dogodilo

otkriva smisao onoga što jeste

 i onoga što će biti.

Čitanje romana Na Drini ćuprija, pod uslovom da ste stanovnik Višegrada ili da bar dobro poznajete njegovu sadašnjost, može sa sobom da nosi i neke bonus privilegije. Pod tim privilegije ne mislim na romantičnu kombinaciju čitanja knjige i lijepog pogleda na most (to si katkad mogu priuštiti i oni koji ne ispunjavaju uslove), već na mogućnost poređenja aktuelnih zbivanja u gradu, sa njegovom istorijskom, ali i romanesknom pričom. Takvo čitanje, moram priznati, može da ponudi mnogo više ironije nego romantike.

Niz događaja koji su se desili tokom zidanja Andrićgrada kao da su ponovljene verzije situacija iz romana, što višegradskoj publici pruža mogućnost da uživo posmatra njihovu modernizovanu reinkarnaciju. Čak i sam Andrićgrad svojim nastankom kao da obnavlja tradiciju po kojoj kasabi, na čijim se ulicama (i ogradi Ćuprije) uvijek može vidjeti po neki Ćorkan, iz nekog razloga ostaju zadužbine. Mehmed-paša joj podiže most, Andrić tom mostu posvećuje roman, a Kusturica, ličnost u kojoj se sastaju umjetnik i idejni tvorac, Andriću podiže grad. Poređenje Kusturice sa velikim vezirom, u smislu da su obojica ugledne ličnosti svog vremena koje ne zaboravljaju ko su, moralo bi uključiti i motive gradnje koji se u nekim segmentima, siguran sam, podudaraju, a u nekim, možda, i razilaze. Pa upravo zbog tog možda opredjeljujem se da (višegradsku) stvarnost uporedim sa fikcijom, što mi otvara mogućnost da sa čitaocima podjelim nešto od internih zezanja koja sprovodim u krugi najbližih. Da ispričam, recimo, priču na osnovu koje sam zaključio da bi u Abidaginom CV-u pod stavkom zanimanje danas pisalo menadžer. Ali bez obzira na luksuz koji u smislu dobre percepcije pružaju takve teme, ipak biram da napišem tekst koji će se više dopasti nekome ko je Ćupriju i čit'o, a ne samo po njoj hod'o.

Poređenje Višegradske hronike sa savremenim zbivanjima vezano je za arhetipsku reinkarnaciju mita/istorije čije obnavljanje, najčešće shvaćeno kao slučajnost, definiše ciklično poimanje vremena koje je u svom opusu baštinio i sam Andrić – događaji su uvijek isti, samo je priča malo drugačija. Takvo poređenje od mene zahtjeva da u tekstu izvedem minijaturno tumačenje nekoliko slika iz Andrićevog romana koje povezuje arhetipsko javljanje mitskog žrtvovanja ljudi – obavezan rituala bez kojeg je, po starim vjerovanjima, nastanak velikih građevina nezamisliv. Sada je neophodno razbiti iluzije fanatičnih ljubitelja smjese horora i epske fantastike – čovjek koji je obavljao posao menadžera za vrijeme zidanja Andrićgrada nikoga nije nabio na kolac, niti je ritualno ugradio žrtvu u temelje grada. Ovog trenutka prestajem sa nijansama humora, jer je priča koju želim da podjelim tragična, a počinjem sa tumačenjem koje neće biti ništa drugo do pojednostavljena parafraza Džadžićeve Hrastove grede u kamenoj kapiji – jednog u nizu svjedočanstava koja, uzgred budi rečeno, pokazuju kako kod majstora pripovijedanja nema suvišnih detalja i slučajnosti.

Prva slika na koju želim da ukažem vezana je za vjerovanje da su u srednji stub mosta na Drini, kako bi natprirodne sile bile umilostivljene, za vrijeme gradnje uzidani Stoja i Ostoja. Poznata paradigma ugrađivanja blizanaca u temelje građevine, u romanu upletena u istorijski kontekst, čak ni među njegovim akterima nije prihvaćena kao istinita, te je od početka shvaćena kao mit –  ono što iz naše perspektive, kao odraz kosmički-nesvjesnog, nema veze sa stvarnošću. No istinitost mita ne treba tražiti u njegovoj fabuli, već u srži te fabule. Tragičnu scenu u kojoj kameni blok pritišće donju polovinu Arapinovog tijela, ostavljajući je trajno uzidanom u most, Džadžić tumači kao piščevu tendenciju da maskom slučajnosti nasluti kosmičku neminovnost žrtvovanja. Prema mitovima drevnih civilizacija neimarski poduhvati podrazumijevali su žrtvovanje crne životinje crnom bogu, pri čemu je centar građevine određivan mjestom na kojem bi životinja iskrvarila. U Andrićevom romanu žrtva je, po uzoru na narodna predanja, čovjek (djelimično) uzidan u građevinu, ali se taj nesretan slučaj odigrao po obrascu žrtvenog rituala drevnih naroda – ispunjen je uslov boje (crni Arapin), mjesta (sredina mosta/centar/kapija) i prinošenja žrtve htonskom/donjem svijetu (donja polovina tijela). Ritual žrtvovanja obnovljen je u još dva navrata, samo što u tim situacijama nije prikriven igrom slučaja, već surovošću ondašnjih kazni čiji je akcenat bio na kažnjavanju tijela – Radisavljevo nabijanje na kolac i prikivanje Alihodžinog uha za komad hrastove grede uglavljene u kamenoj kapiji. Dobitnu kombinaciju ritualnog prinošenja žrtve gornjem svijetu (bijelom bogu) predstavlja spoj drveta (hrasta) i krvi.

Težinu ovim Andrićevim prizorima, koji se uvijek kreću po tananoj granici zbilje i fikcije, daje tragičan slučaj koji se desio za vrijeme zidanja Kamengrada: smrt jednog radnika izazvala je drvena (da li i hrastova?) greda koja mu se, prilikom izgradnje nekog od objekata (da li i blizu centra?) strovalila na glavu izazvavši obilno krvarenje. Ta situacija, mora se priznati, u velikoj mjeri podsjeća na ove iz romana. Kao da neminovnost mitskog arhetipa svojim ponavljanjem na neposredan način ponovo ispunjava ritual ljudskog žrtvovanja, u predanja utkan kao nezaobilazan kod pri izgradnji velikih građevina, ponovo oličen u prilično jezivoj simbiozi drveta (hrasta?) i krvi, ali ovaj put pred našim očima. Otuda ostaju otvorena pitanja: da li ćemo nemili događaj ipak definisati kao slučajnost izazvanu nesrećnim spletom okolnosti? I, da li je takvo poimanje stvarnosti lakše od vjerovanja da u pozadini nekog (nesrećnog) slučaja stoji nepoznata snaga onostranog?

Nije mi cilj da ovim tekstom ubijedim čitaoca da vjeruje u arhetipsku snagu i istinu predanja, u kosmičku (vremensku i prostornu) povezanost koja je po jednome spas, po drugom prijetnja, već da sa njim podijelim mističan prizor priče koja, tek u trenutku kada razum posudi od čuda, biva kadra da tu istinu i sačuva.

Autor je master profesor srpske književnosti i jezika iz Višegrada-Novog Sada