Agora

Bizmarkov sistem kontinentalnih saveza

Intervju: Srđa Trifković, Zuerst

U intervjuu za njemački magazin Zuerst (april 2015), Srđa Trifković razmatra značaj nasljedstva Otoa fon Bizmarka, 200 godina nakon njegovog rođenja.

Dr Trifkoviću, kako bi Bizmark reagovao kada bi mogao vidjeti današnju kartu Evrope?

Na početku bi bio šokiran što je Njemačka istočna granica sada duž rijeka Odre i Nise. Oto fon Bizmark je bio pravi Prus. U njegovim očima gradovi poput Kenigsberga, Dancinga i Breslaua su više ,,njemački'' nego oni u Rajnskoj. Stoga bi njegova prva impresija bila da je Njemačka ,,premještena-pomjerena'' na Zapad, i da je važan socijalni i kulturni aspekt njegove Njemačke izgubljen. Kada bi ga prošao prvobitni šok, pogledao bi kartu Evrope ponovo, ali ovog puta mnogo detaljnije. Značajna distanca između Njemačke i Rusije bi ga vjerovatno zapanjila. Ono što je u Bizmarkovo vrijeme bila granica između Njemačke i Rusije danas je ,,Velika Poljska'' koja u njegovo vrijeme nije postojala. Bivše provincije ruskog carstva danas su nezavisne države: tri baltičke republike, Bjelorusija i Ukrajina. Ovo bi Bizmark vjerovatno vidio kao nepoželjnu ,,buffer'' zonu između Njemačke i Rusije. Bizmark je uvijek stavljao veliki akcenat na snagu rusko-njemačkog savezništva i danas bi se bez sumnje zapitao kako se sve ovo desilo. Vjerovatno bi razmatrao kako bi danas vratio u život jedno takvo partnerstvo. To bi svakako bio vrijedan diplomatski izazov za njega: kako skovati savez između Berlina i Moskve bez uzrujavanja manjih država između, slanjem njihovih matica na rad.

Šta bi savjetovao Angeli Merkel?

Vjerovatno bi joj rekao da ukoliko ne može imati blizak savez sa Rusijom, trebala bi tražiti makar bolju ravnotežu tj. više inostranih odnosa sa Vašingtonom s jedne strane i Moskvom s druge. Koncept  Lige tri cara (,,Three Emperors League'') iz 1881. godine je teško moguć danas, ali postoje druge opcije.

Bezbjednost i rat u Ukrajini bi privukli Bizmarkovu pažnju...

Merkelova je zauzela veoma pristrasnu poziciju u vezi Ukrajine što Bizmark nikad ne bi učinio. On se uvijek trudio da zaštiti svoju zemlju po svim bokovima. U Ukrajini možemo jasno vidjeti krizni scenario napravljen u Vašingtonu. Bizmarkova politika u slučaju moderne Ukrajine bila bi da se Berlin ponaša kao povjerljiv i neutralan arbitar evropske politike, a ne samo kao transatlantska predstraža.

Ranije ste rekli da je Njemačka od Bizmarkovog vremena pomjerena na Zapad.  Kada ovo kažete, ne mislite samo geografski?

Čak i kao mladom čovjeku, kao pruskom izaslaniku u Bundestagu iz Frankfurta, Bizmarku su bili omraženi predominantno zapadno njemački liberali. U isto vrijeme, kasnije je nastojao da osigura da katolička Austrija ostane izvan prvobitnog Njemačkog carstva. U ranim godinama možemo razaznati Bizmarkovu ideju Njemačke: kontinentalna, centralna sila bez snažnih katoličkih elemenata i liberalnih ideja. On je takođe znao da takva centralna evropska sila mora uvijek biti oprezna i nepovjerljiva prema mogućem okruženju. Bizmark je znao da mora spriječiti Francusku i Rusiju da postanu partneri.

Stalno se veza sa Rusijom činila više važnom nego što je to slučaj sa Francuskom...

To je jedna posebnost u Bizmarkovoj politici. Nakon rata protiv Francuske 1870-71. novoosnovano Njemačko carstvo je anektiralo Alzas i Lorenu i tako osiguralo konstantne tenzije sa francuskim revanšistima. U terminima realpolitike trebalo bi da je jasno da će svaka korist od aneksije Alzasa i Lorene prevagnuti nad nedostacima. Francuski iredentizam ju je učinio trajno neprijateljski nastrojenom po Njemačku. Cjelokupna politika Treće Francuske Republike (1870-1940) je kasnije okarakterisana kao duboko antinjemačka.

Kao Amerikanac sa srpskim korijenima, poznajetete podjednako i Istok i Zapad. Postoje li razlike u njihovom pristupu Otou fon Bizmarku?

Ako izuzmemo nekoliko individualaca u naučnoj zajednici, nažalost moram reći da se Oto fon Bizmark ne cijeni adekvatno ni na Zapadu ni na Istoku. Na obje strane, često ćete susresti pogrešno karikiranog Bizmarka kao krvožednog, ratnohuškačkog nacionalistu koji je nemilosrdno tražio unifikaciju Njemačke i čija je put bio popločan leševima. Ništa nije od istine udaljenije od ovoga. Tri rata koja su prethodila unifikaciji bili su ograničeni vojni konflikti sa jasnim i ograničenim ciljevima. Bizmark je dva od tri rata okončao bez nepotrebnog ponižavanja poraženog neprijatelja; Francuska je bila izuzetak. Konkretno, rat protiv Austrije 1866. godine je pokazao da je jedina Bizmarkova briga bila osigurati prusku supremaciju u njemačkim odnosima. Nakon samo nekoliko godina on je zaključio savez sa Austrougarskom. Dozvolite da ponovim: Bizmark nije bio brutalni ratnohuškač, on je bio brilijantni politički realista koji je brzo spoznao svoje prednosti i neprijateljeve slabosti. U tome leži ironija koju današnji moralisti teško mogu objasniti; Bizmark je bio hladno proračunat i njegove odluke su rijetko bile subjekti po kriterijumu etničkog, ali rezultat njegove realpolitike je relativno stabilna njemačka država koja je sa Bizmarkom na čelu uspjela usmjeriti Evropu ka njenom usponu bez oružanih sukoba. U periodu između 1871-1890, Njemačko carstvo je bilo faktor stabilizacije u Evropi. Tokom Berlinskog kongresa (1878), po okončanju balkanske krize, Bizmark se efikasno nametnuo kao iskreni posrednik, poštovan u cijeloj Evropi. Međutim, sa Bizmarkovim odlaskom 1890. godine ovaj period relaksiranih tenzija u Evropi i stabilizacijski uticaj Njemačke je okončan.

Šta se nakon 1890. godine za Evropu promjenilo?

Nakon što Bizmark više nije bio na mjestu kancelara, njemačka politika gubi svoj doticaj sa prijašnjom. Odjednom se počinje širiti neurotični duh mladog cara Vilhelma II čija je krilatica ,,moramo nešto učiniti“. Iniciran je masivni program mornarice, dok Pakt o nenapadanju sa Rusijom nije obnovljen - i to je bio kamen temeljac Bizmarkovog scenarija da spriječi rat u Evropi. Na početku Czarist Empire je požurilo obnovu bilateralnog sporazuma sa Berlinom. Kajzer je zastupao stajalište da se Reich može bolje zaštititi stvaranjem vlastite vojske nego kroz saveze. I iznenada, Bizmarkova noćna mora se ostvarila. Obzirom da se Rusija nenadano našla bez međunarodnog saveznika, a rusko-njemački odnosi se sve više hladili, došlo je do približavanja Francuske i dogovora o vojnoj konvenciji 1892. godine. Čvrsti savez je potpisan 1894. godine i on nije bio ideološki. Liberalna, masonska, sekularna i republikanska Francuska je postala saveznik sa pravoslavno-hrišćanskim, duboko konzervativnim, autokratskim ruskim carstvom. Njemačka je bila u sredini. Bizmark je uvijek strahovao od ovakvog saveza na dva fronta, koji je položio temelje blokovske podjele u Prvom svjetskom ratu. Možete vidjeti neke trenutne paralele u promjeni politike 1890.godine.

Na koji način?

Često neurotična politika Berlina nakon Bizmarka, podsjeća na današnji agresivan stil Viktorije Nuland i Džona Mekejna. Gledajući Njemačku od 1890-1914, vidimo upadljive paralele sa današnjim neokonzervativcima u SAD-u. Opsesija sa Rusijom kao neprijateljem je samo jedna sličnost. Nakon Bizmarkovog odlaska, Rusija je bila predstavljena najtamnijim bojama u medijima Njemačkog carstva - kao suprotno agresivna i opasna. Ako posmatramo današnje mainstream medije na Zapadu, uključujući i one u Njemačkoj, ova slika je samo obnovljena, stoga imamo: opasno, agesivno Putinovo carstvo.

Bizmark nije bio njemački NeoCon?

(smijeh) Ne, on je bio upravo suprotno. On nije bio sanjar, niti ideolog. On nije želio izaći u svijet noseći njemački blagoslov drugima, po potrebi silom i oružjem. Bizmark je bio pruski zemljoposjednik koji se držao čvrsto na zemlji. Dok je Britanija kao morska sila otvorila trgovačke luke i osnovala kolonije širom svijeta, a britanski garnizoni su bili stacionirani u Indiji ili Africi, Bizmarkova Njemačka je stvorena kao klasična land-based kontinentalna sila. Ja bih čak rekao da je Bizmark čak imao averziju prema moru. Preko volje on je bio ubjeđen 1880-ih da se složi sa akviziciom prvih zaštitnika Njemačkog carstva. Naposlijetku, njemački kolonijalni program je ekonomski bio veoma upitan. Ono što je 1880-ih Njemačkoj ostalo je bilo ono što su druge velike kolonijalne sile ostavile iza sebe, posebno Velika Britanija. Bizmark je to znao i vidio da su svi važni moreuzi i strateške tačke, poput Rta dobre nade bili pod britanskom kontrolom. U Njemačkoj, pitanje kolonijalizma je uglavnom bilo oko ,,prestiža“ i ,,kredibiliteta“; a Bizmark kao vrhunski političar nije uopšte imao vremena za takvo rezonovanje.

Bizmark je takođe imao jasnu poziciju na Balkanu. Ugovorom iz 1876. godine, rekao je kako Njemačko carstvo nema interese na Balkanu ,,koji bi bili vrijedni zdrave kosti jednog jedinog pomeranskog vojnika“. Ovo se, čini se, promijenilo. Naime, današnji njemački vojnici su na Kosovu, a Savezna Republika Njemačka je bila prva zemlja koja je  priznala nezavisnost Slovenije i Hrvatske 1991.godine.

Oto fon Bizmark je uvijek bio umoran od vezivanja sudbine Njemačke za sudbinu Austro-Ugarske. Njegova odluka da ostane po strani u konfliktima na Balkanu je bila ispravna. Nakon Bizmarkovog odlaska, Njemačka je doživjela uspon antiruskog i antisrpskog propagandnog diskursa koji se ugledao na isti u Beču. Slučajno postoji još jedan citat Bizmarka koji je istinski proročanski ,,Evropa je danas bure baruta, a njene vođe su poput muškaraca koji puše u arsenalu“, upozorio je. ,, Jedna iskra će biti dovoljna da nas proguta. Ne mogu reći kada će to biti ali vam mogu reći gdje. Neka prokleta glupa stvar na Balkanu će je zapaliti.“ U vezi sa Srbijom postoje paralele sa trenutnom situacijom u Evropi. 1903. godine se desila smjena dinastija u Beogradu koja je prekinula prethodni odlučujući uticaj Austrougarske u maloj susjednoj zemlji. Kuća Karađorđevića, orijentisala je Srbiju ka velikom slovenskom bratu - Rusiji. Beč je to pokušao zaustaviti time što je Srbiju stavio pod ekonomski i politički pritisak. Ali iz ovog tzv.,,carinskog rata", Srbija je izašla ojačana. Prepoznajemo paralele sa današnjom Rusijom: možemo porediti bečki carinski rat protiv Beograda sa sankcijama protiv Rusije. Sankcije prisiljavaju zemlju da diverzifikuje svoju ekonomiju, čineći je time otpornijom. U Srbiji je ovo dobro djelovalo prije 100 godina, sada bi moglo u Rusiji. Kada je Austrougarska anektirala Bosnu i Hercegovinu 1908. godine postojala je hitnost i samim time što je Njemačka stala na stranu Beča, zaustavila se bosanska kriza. Na kraju je Njemačka pokupila račun; nakon izbijanja Prvog svjetskog rata, austrougarske trupe nisu uspjele da poraze Srbiju. Trebali su vojnu pomoć od Njemačke. Pruski general August fon Mekenzen je konačno porazio Srbiju i dokazao da je zaista dostojan protivnik. ,,U Srbima sam pronašao najhrabrije vojnike na Balkanu“, zapisao je u svom dnevniku Mekenzen. Poslije 1916. godine, Mekenzen je podigao spomenik palim Srbima u Beogradu sa urezanim riječima ,,Ovdje leže srpski heroji“.

Kada mi u Njemačkoj mislimo o Bizmarku danas, vratimo vrijeme i ponovo do odnosa sa Rusijom...(Trifković:zaista)... Da li je moguće sumirati odnose na sljedeći način: ako se Njemačka i Rusija  slože, to je blagoslov za Evropu; ukoliko odemo u rat, cijeli kontinent biće u ruševinama? 

Jedini koji su hronično uplašeni njemačko - ruskog razumijevanja su pomorske sile. U 19. vijeku su pokušali spriječiti uspon super sila na kontinentu, poput njemačko - ruskog saveza. Gledajući na Britansko carstvo i njene baze mornarice, zatečeni smo kako je evroazijski Heartland efektno okružen. Halford Makinder je formulisao nezaboravno: „ Ko kontrolise Istočnu Evropu kontroliše Heartland; Ko kontroliše Heartland kontroliše svjetsko ostrvo; Ko kontroliše svjetsko ostrvo kontroliše svijet“. Holandsko - američki geostrateg Nikolas Dž. Spajkmen je dalje razvio Makinderovu teoriju. To je „Rimland“ – koji okružuje Heartland – to je ključ za kontrolisanje kopna. Za Spajkmena se smatra da je prethodnik SAD-ove politike zadržavanja  nakon rata.

Spajkmen je bio posebno usredsređen na komunistički Sovjetski savez, ne toliko na Njemačku...

On je bio zabrinut kontrolisanjem ,,Heartland-a“ poprilično nezavisno od dominantne land power ideologije. U ranoj 1943.godini, Spajkmen je napisao da Sovjetski Savez od Urala do Sjevernog mora, iz američke perspektive, je bio ne manje ugodan od Njemačke od Sjevernog mora do Urala. Kontinentalna sila u Evroaziji mora biti skraćena ili makar fragmentirana - to je upravo nastavak globalne pomorske strategije moći ovih dana.

Kod sankcija protiv Rusije i spora sa SAD i EU, Njemačka je između. Šta bi kancelar Bizmark uradio danas?

On bi brzo ukinuo režim sankcija protiv Rusije jer bi uvidio da Njemačka plaća nevjerovatnu cijenu za beznačajnu korist. On bi takođe tražio redukciju ogromnog uticaja SAD-a na stvaranje njemačke politike. Ali Evropa ne treba nužno novog Bizmarka; prije 50 godina imali smo nekoliko evropskih političara visokog integriteta. Ljudi poput Šarl de Gola ili Konrada Adenauera su imali veći karakter nego bilo koji sadašnji trenutni evropski političar. Evropa u svojoj trenutnoj situaciji vapi za ovakvim političarima.   

Izvor: Chronicles  Prevod: Danijela Zec