Memento

Uvodna reč na komemoraciji povodom smrti akademika Milorada Ekmečića, Svečana sala Skupštine grada Beograda, 2. septembar 2015.

Miloradu Ekmečiću, do neba i za vječnost

Miloš Ković

Okupili smo se danas, na ovom komemorativnom skupu, da bismo odali počast jednom od najznačajnijih srpskih intelektualaca u 20. veku. Milorad Ekmečić je bio istoričar i iza njega je ostalo njegovo veliko naučno delo. Ali u isto vreme, on je bio učesnik i svedok istorije, javna ličnost, angažovani intelektualac u evropskom, francuskom značenju te reči, koje su nekada oličavali Andre Malro, Žan-Pol Sartr ili Remon Aron. Istorija je bila predmet njegovih proučavanja; on je bio predmet njenih nedokučivih ćudi. Milorad Ekmečić nije sedeo kraj bujice koja nosi sve pred sobom, kao što to pokušava da čini većina istoričara; on je u nju skakao, kroz nju se probijao i u njoj je plivao. Jer, on je rođen u Prebilovcima; život ga je naučio da se istorija ne može izbeći, da od nje nema zaklona.

Šta je to što je istoriografsko delo Milorada Ekmečića učinilo tako velikim i izuzetnim? Bio je sintetički um. Njegova arhivska istraživanja dovodila su ga do otkrića potpuno novih činjenica. Pa ipak, pisanje istorije za njega nije bilo puko ređanje podataka i prepričavanje dokumenata. On je činjenicama davao unutrašnji smisao, i uklapao ih u nove, velike celine, davao originalna tumačenja celih epoha i velikih istoriografskih tema, stvarao nove, plodne paradigme. To se ponajbolje vidi u njegovim velikim sintezama, Stvaranje Jugoslavije i Dugo kretanje između klanja i oranja: Istorija Srba u novom veku. Kako je dolazio do tih svojih smelih, celovitih tumačenja? U pitanju je, nesumnjivo, dar, inspiracija. On se, kao milost, dobija ili ne dobija. Imamo ga ili ga nemamo. Milorad Ekmečić je, međutim, svoje ideje izvodio i iz svoje široke kulture, iz poznavanja istorije Evrope i sveta, iz smeštanja srpske istorije u šire tokove svetske istorije. Razmišljao je na komparativan način; na Univerzitetu u Sarajevu četrdeset godina je predavao opštu istoriju; znao je nekoliko svetskih jezika. Zbog toga je njegovo delo nadraslo okvire naše, srpske, nacionalne kulture. U isto vreme, ono odlično podnosi test vremena. Njegove ideje i knjige nose važne poruke o nama; namenjene su onima koji tek dolaze.

Svaki pokušaj da se ovom prilikom nabroje naučni rezultati i nova, smela tumačenja Milorada Ekmečića unapred je osuđen na neuspeh. Recimo samo to da je možda najdublji trag u istoriografiji ostavio svojim studijama nacionalne ideje, nacionalizma i nacionalnog identiteta Srba i ostalih naroda koji će u 20. veku živeti u Jugoslaviji. Nacija kao verska ili kao jezička zajednica - bio je uveren da je zloupotreba „nacionalizma sudnjeg dana“, zasnovanog na verskoj, konfesionalnoj pripadnosti, južnoslovenskim narodima doneo beskrajne verske ratove i međusobna istrebljivanja. Svi veliki svetski ratovi, od prelaska Turaka u Evropu u 14. veku do osvajačkih pohoda Nemačke u Drugom svetskom ratu, ovde su imali karakter verskih, građanskih ratova između suseda istog jezika i različite vere. Milorad Ekmečić je usvojio ključnu poruku srpskog nacionalnog pokreta iz 19. veka: ovo vekovno, međusobno satiranje u slavu papa, kalifa i careva moglo se zaustaviti usvajanjem evropske, prosvetiteljske, racionalističke, laičke kulture i povratkom vere iz politike u sferu lične odgovornosti i savesti; izvor identiteta trebalo je da budu jezik i dobro shvaćeni, zajednički interesi; od društva socijalnih, verskih i rasnih privilegija trebalo je doći do zajednice slobodnih i ravnopravnih ljudi. 

Njegova slika istorije nije bila lažna i po svaku cenu pomiriteljska; naprotiv, puna je neprijatnih istina. Sledio je svoju dužnost – tragati za istinom i govoriti o njoj; ne ulagivati se ni vlastodršcima, ni gomili. To mu je donelo protivnike i neprijatelje. Istinski patriotizam ne donosi privilegije, nego uvrede, poniženja i stradanja. Odluka da sa porodicom ostane u Sarajevu 1992. svedoči o čistoj savesti i o odlučnosti da se svoj grad brani i odbrani. Od Prebilovaca 1941. do Sarajeva 1992. Milorad Ekmečić je na sebe primio krst svog stradalničkog, srpskog naroda.

Kada je spasen, Beograd mu je pružio utočište. Zato smo danas ovde, u svečanoj sali Skupštine grada. Porodica je krenula u rasejanje; i po tome je podelio sudbinu svih nas. Pred njim je, međutim, tek stajalo preko dve decenije plodnog rada: Beogradski univerzitet, SANU, knjige, članci, javni život. Intervjui koje su otkrivali da se ne predaje, i da se još hrabro rve sa nemanima svoga vremena.

Milorada Ekmečića poznavao sam po njegovom delu. Sreo sam ga tek kada je, proteran, stigao na naš Filozofski fakultet. Ušao sam sa studentskim snebivanjem u kabinet velikog istoričara, neustrašivog intelektualca, i jedne od najistaknutijih ličnosti našeg javnog života, a on mi je, pošto je primetio da imam tremu, jednostavno i nasmejano pružio ruku i rekao: „Ja sam Milorad Ekmečić“. Moji susreti sa njim nisu bili česti, jer sam znao da u sebi sakuplja i štedi preostalo vreme i snage; zato sam skoro svaku izgovorenu reč sačuvao, kao dragocenost, u svom pamćenju. Bio je vedar i srdačan sagovornik, u kome se, u svakom trenutku, naziralo čvrsto jezgro sazdano od uverenja; tvrdi hercegovački kamen.

Ostaje nam da Miloradu Ekmečiću podignemo isti onaj „spomenik ljudskog pamćenja“, koji je on obećao prebilovačkoj deci, svojim rođacima i drugovima. U besedi na pogrebu njihovih posmrtnih ostataka, ovako ga je opisao: „Ovaj spomenik nerukotvorni vama je podignut do neba i za vječnost“.