Agora

Helenizam na raskršću

Jorgos Karabeljas

Poslednjih godina, kada god napominjem, a to činim često, svoje najdublje uverenje da se helenizam nalazi u krizi egzistencijalnog karaktera, većina mojih sagovornika i slušalaca smatraju da to činim radi pravljenja metafore, kako bih podvukao dubinu krize. Međutim, nažalost mislim upravo to što zastupam. Grci se nalaze na istorijskom raskršću, na jednoj je strani opadajuća staza, moguće i bez povratka, a na drugoj ponovno podizanje.

U mojoj knjizi „Grčka, zemlja granica“, koju sam napisao pre dvadeset godina i ponovo objavio, te doradio, pod naslovom „Hiljadu devetsto dvadeset druga: esej o grčkoj ideologiji“, podvukao sam da se te sudbinske godine, 1922, dogodilo nešto nepopravljivo, što predstavlja granični kamen grčke istorije. Pre 1922, sa ili bez države, samostalni ili podvlašćeni, svoj identitet gradili smo sa Egejskim morem kao njegovim središtem, dvema krilima, zapadnim u vidu grčkog poluostrva i istočnim sa Malom Azijom, Crnim morem i istočnom Trakijom. Tako je bilo barem tri hiljade godina, od Trojanskog rata pa nadalje. Nakon 1922, helenizam je izgubio svoje istočno „plućno krilo“ i ostao zatvoren u heladskom poluostrvu i našim ostrvima, dok se Egej od epicentra preobrazio u granično područje. Tvrdili smo tada - predstavljajući dugi smer dvadesetogodišnjeg „uranjanja“ u grčku svest i istoriju - da je 1922. godinom definitivno i nepovratno zapečaćen kraj ekumenskog, šireg helenizma. Događaji koji su usledili posle 1922. nadovezali su se da udare pečat i dovrše ovaj gubitak. Grci iz Male Azije, Konstantinopolja, Crnog mora, Egipta i severnog Epira, postepeno su se, uzastopnim talasima bekstava, tiskali u našu prapostojbinu, grčko poluostrvo.

Godine 1922. dramatično je okončan napor za integraciju helenizma, sažimanjem u jednu nacionalno – državnu celinu osnovnih činilaca, i iz tog poduhvata izašli smo slomljenih vesala kao u romanima Seferisa[1]. Pre dvadeset godina smo već naglasili da je na „talonu“ helenizma ili njegovo ujedinjavanje, sa zaokretom ka srži svoje istorije, ili nestanak kao posebnog istorijskog subjekta. Tragičnom ironijom istorije, prinuđeni smo da se ili objedinimo, utažujući na kraju „romejsku žudnju“ ili da nestanemo sa istorijske pozornice.   

Naš jedini spas bio bi „zaokret ka sebi“, kako bismo našli snagu da iz našeg istorijskog DNK iznova izgradimo autentični organizam. Zato što su nas tri ili četiri hiljade godina našeg ekumenskog helenizma uvukle u opijenost ekstrovertnošću, putešestvijama u strane svetove i civilizacije, rasejavanje svim dužinama i širinama zemljanog šara. Sada, istorija je od nas zatražila da napravimo potez u suprotnom smeru, u vidu raskida sa višemilenijumskim predačkim navikama. Zaista, našom krvi i dalje teku sećanja na vojske Aleksandra Velikog, helenistički ekumenski svet, Istočno rimsko carstvo, vizantijski svetski sistem, nadnacionalno pravoslavlje. Čak i nakon osvajanja Carigrada, pod Turcima, naučili smo da putujemo na zapad i sever, sejući neštedimice svoju moć i duh. Ova sećanja su uvek prisutna u našim mislima i ponašanju. Pred svakom krizom, svakom burom, mislimo ponovo na Odisejeva putovanja, izlaze u druge svetove. Čak i naši protivnici i osvajači, hranili su se tom našom krvlju. Milioni grčkih stanovnika, u Siriji, Maloj aziji i Balkanu, postali bi kompaktna celina na muslimanskim turskim i arapskim područjima, u italijanskom Rimu, Rumuniji, Bugarskoj, južnoj Rusiji. Grci behu naučili da je njihovo istorijsko seme neiscrpno i da mogu da ga velikodušno rasipaju, do poslednjeg miliona, u SAD, Australiju i drugde. Ova sklonost ka bekstvu, usmeravanju ka spoljašnjem svetu, izražavala se, paradoksalno, i unutar zemlje, kroz prihvatanje gazda, stvaranje zavisnih partija, oponašanje stranih modela, odbacivanje naše tradicije, ili makar njeno zatočenje u samo određene aspekte naših života.

Putanja opadanja

Evo nas danas pred dovršetkom celog devedesetogodišnjeg kružnog ciklusa. Dok smo, nakon 1922, započeli, kroz bolna suprotstavljanja, gradnju relativno samostalne ekonomije, naročito posle krize iz 1929, te integraciju izbegličke „efektive“ u heladski, jednostavno grčki etnos, sem anti-izbegličke nefleksibilnosti Metaksasa, stigla je nemačko-italijanska invazija, da dovrši ono što su započele Kemalove čete, uz neizračunive katastrofe i pokolje. Tokom okupacije pružili smo herojski otpor, ali smo u posleratnom periodu dovršili sopstveno otuđenje. Građanski rat, koji su odlučile strane sile, iscrpeo nas je i Zapadu podredio ekonomski, vojno, politički, te kroz krilaticu „istok na zapadu“ i duhovno. Nadalje, nakon šezdesetih, po našu sudbinu preteće „istok na zapadu“ pojavljivaće se u vidu kiparskog pitanja, otvarajući razdoblje nesuglasica, sa porazom na Kipru 1974, i postupnim ustupcima nakon 1990. godine (ostrvce Imia[2], Odžalan[3], Ananov plan itd). U razdoblju nakon pada diktature, podređenost Zapadu dovršiće se nastajanjem potpunog unutrašnje-političkog otuđenja, rasprodaju ekonomije, društva, kulture. Tako se, ono što je bilo spoljnopolitička zavisnost, svojom internalizacijom preobrazilo u unutrašnju kolonizaciju. Zato, po prvi put u našoj istoriji u tolikoj meri, nisu samo Falmerajer[4] i strana kraljevstva bili ti koji su odražavali kolonijalno ropstvo, već i sami pripadnici grčke elite, grčki političari, grčki intelektualci. Seferis, Elitis[5], Kacaros[6], predstavljali su puku prošlost za jedan narod koji se u gomilama tiskao u Mekdonalds i Evroviziju.

I dok se klatno istorije kreće od Zapada ka Istoku, lebdeći nad pukotinom dvaju svetova, našli smo se u krizi koja nije prosto ekonomska. To je sveopšta kriza: demografska, geopolitička, politička, kriza iseljavanja, duhovna: jadnici pred Merkelovom, plašljivi pred Erdoganom i Davutogluom, vređani od Skopljanaca. Zapad, u koji smo bežali nakon građanskog rata i kasnije, iskorišćava nas i odbija na sve načine, dok nam muslimanski istok preti podređivanjem i prisajedinjenjem. Iznenada, suočeni smo sami sa sobom, više bez prostora za laži i polovična rešenja. Ili ćemo prihvatiti svoj istorijski kraj, preobrazbu Grčke u višerasnu i višenacionalnu tampon-zonu između istoka i zapada, u balkanski Liban, istovremeno kontrolisan od franačkog zapada i turskog istoka (štaviše, osovina Berlin – Turska funkcioniše već preko sto godina), ili ćemo morati, da bismo nastavili da postojimo kao kolektivni subjekt, da povratimo svoju samostalnost, da u današnjici ostvarimo nedovršenu revoluciju Rigasa Velestinlisa, da prevaziđemo „romejsku žudnju“.

Pritisnuti sa zapada i sa istoka, nemamo preostalog istorijskog prostora za povlačenje. Problem kontinuiteta našeg naroda odigrava se na istim našim ostrvima, u istim gradovima, u istoj našoj prestonici. Bekstvo, ili nametljivo ispoljavanje ka spoljašnjosti, onda kada si desetkovan, u prvoj fazi pretvara se u podređenost, a na kraju u istorijsku smrt. Više nemamo prostora da nastavimo putem bekstva i potčinjavanja te da istovremeno nastavimo da preživljavamo. Nalazimo se pred „majkom svih bitaka“. Ili ovde, danas i u narednim decenijama da osvojimo pravo na opstanak i paradoksalno, dovršimo nedovršeno, ili da se izmeni istorijsko sećanje na nas kao nezavisnog naroda i posebnog istorijskog subjekta.

U takvom trenutku, kada je završeno sa svim lažima – da bismo bili dostojni takvog nečega –usudimo se se na sveobuhvatno podizanje, zato što više nemamo gotovo ničega da izgubimo, jer smo potpuno pribijeni uza zid i dužni da pođemo u bitku za opstanak. Odbijajući bekstvo vani, i pribegavanje raznim vrstama zavisnosti, za šta su Grci sa takvom lakoćom posezali poslednjih godina, stanimo oči u oči sa svojom sudbinom. U narednih pedeset ili sto godina, ili da prestanemo da postojimo ili da prevaziđemo patnje, napokon slobodni i da odlučujemo sami o sebi.

Na ovaj ili onaj način, ove 2012. godine, devedeset godina posle hiljadu devetsto dvadeset druge, otvorilo se novo istorijsko razdoblje: ako se nastavi ekstrovertnost-potčinjavanje i pseudo-ekumenska logika ili bekstvo, dovodimo se u nultu tačku, u istorijski nestanak. Otuda i naša kolektivna depresija. Iznenada smo se osvestili da pitanje na koje ćemo morati da odgovorimo doslovno nije nijedno drugo do ono života ili smrti.

Iznenadno buđenje

I tako, nalazimo se pred ovim zahtevom istorije, doslovno u borbi titana, ogoljeni, sa nesposobnim vođstvom, intelektualcima kojima je dosta korupcije i dotrajalosti evropskih programa, masama iskvarenim i omlitavljenim potrošačkim samozadovoljstvom, robovlasništvom nad migrantima, dečjom razmaženošću. Zbog toga će one svih ovih poslednjih godina, naspram izdaje intelektualaca i političara, pobeći u opijenost nihilističkim odbijanjem svake vlasti, samonegiranje sopstvene nacije i bekstvom iz zemlje.

Ovaj narod, ova nacija moraće nadljudskim naporom, „opipavajući naslepo“, bez duhovnih predvodnika, bez lidera, polazeći od ogorčenja, prizivajući sećanja na neponovljivu istoriju, da se suprotstavi nečemu što je nalik sudbini. Pa ipak, započeo je zaokret u suprotnom pravcu koji svakodnevno, kroz greške, kolapse, pretrage „naslepo“, vodi ka uviđanju prirode tog nadmetanja i zaloga koji su u njemu. Prelazeći od besa do depresije, te od nje ponovo u revolt, narod je dužan da odbaci, jedne za drugim, svoje opijenosti i iluzije, te da uvidi veličinu i višeslojnost sukoba. Uvek je tako u istoriji. Samo onda kada goli opstanak postane istovetan sa pobunom, samo tada ova druga postaje realistična mogućnost.

I upravo se ovo zbiva poslednje dve godine. Trebalo je da Grci otkriju podvalu pozapadnjačenja – smešni Stelios Ramfos[7] poziva nas da se prečicom zaputimo ka zapadu, onog časa u kom nas iscrpljeni zapad odbija. Trebalo je da otkriju svoju balkansku suštinu, svoj posebni identitet naspram zapada i istoka, i to iznenada, na način tragični, koji briše sve pred sobom. U nekoj drugoj zemlji članici Evropske unije i evrozone, nije bila moguća primena tako nasilnih i ponižavajućih mera. Za neku drugu zemlju Zapada, Nemci ne bi mogli da ožive uspomene na autoritarni, „nacistički“ gen i da Grke pretvore u nove Jevreje ili Srbe u svojim totalitarnim slatkim snovima. Nijedna druga zemlja ne bi mogla da se pretvori u „skladište“ za ilegalne imigrante, bespomoćna pred turskim izazovima.

Grci koji su 1981. poverovali da će, ulazeći u Evropsku Uniju, izbeći opasnost sa istoka, i koji su slabljenjem napustili etos borbenog otpora, uspostavljajući društvo umanjenih refleksa, iznenada se nalaze pred stvarnošću: bilo koji savez ima značenje i svrhu samo onda kada si i sâm čvrst, sa svešću o svom identitetu i interesima. A svih ovih godina nakon pada diktature preovladavala je upravo suprotna ideologija, ideologija minimalnog napora, napuštanja borbenog etosa helenizma – Grci su se pretvorili u najgojazniji narod Evrope, sa raširenim alkoholizmom, upotrebom narkotika i lekova za smirenje. Od zemlje u koju se doseljavalo, pretvorili smo se u zemlju za prihvat imigranata. Od poljoprivredne zemlje postali smo uvoznici poljoprivrednih proizvoda. A rušenje tog našeg modela po nas je išlo naglije, iznenada, bez uvoda i napomene, preko noći.

„Veliki razvoj“

Dakle, započeli smo veliko putovanje protiv parazitizma i dekadencije. U početku anarhično, pesmama naših starih narodnih pevača, jaucima dalekih evanđelista za drahmom ili drskih momaka. Zato treba da naučimo, kroz sopstveno iskustvo, sve ono što smo „odučili“ za trideset pet godina posle pada diktature. I da se naučimo što brže. U dve tri godine prevazišli smo stare političare i „partijske opijate“, tragajući za novim oblicima, ličnostima, pravcima. Verovatno nijedan drugi narod sa takvom brzinom nije odbacio decenijske apriorne stavove i utemeljene interese, što nam može dati optimizam, da smo uistinu započeli „veliki razvoj“. Možda još uvek ne postoji svest o njegovim ulozima u punom obimu. Međutim, naši „geni“ imaju u sebi ugrađeno duboko istorijsko iskustvo, čak i ako se ovaj „pravac“ pokazuje samo kao instinkt, a ne dovršen predlog. U narednim godinama sve će se odigrati i ova nova svest, koja je započela na trgovima sa grčkom zastavom kao svojim simbolom, moraće da se uhvati u koštac sa silama raspadanja i rušenja. Moraće da se bori protiv razočarenja i bekstva naše omladine bilo ka inostranstvu, bilo u bolesti zavisnosti i depresiju. Moraće da ojača društvenu koheziju i solidarnost, promovišući sve oblike kolektivnih napora i iznad svega gradeći viziju budućnosti. Onu viziju koja nedostaje u svim beznačajnim nadmetanjima ovog dugog i produženog predizbornog perioda.

Prvo,oslonac na sopstvene snage, sa razvojem novog modela proizvodnje. Modela koji polazi od diverzifikovane poljoprivredne proizvodnje, nastavlja se decentralizacijom proizvodnje, koja bi se zasnivala na kooperativnim osnovama i mikrovlasničkoj strukturi, izvan nezasite i parazitske prestonice; koji se odlučno oslanja na kooperativne partnerske inicijative solidarnosti a dovršava se javnim i društvenim sektorom na području velikih preduzeća, koji je učinkovit i podložan intervencijama. Ekološka i društvena ravnoteža moraju sačinjavati suštinske komponente ovog novog programa.

Drugo, zemlja će morati da potraži savezništva na višestrukim nivoima. Naše učešće u EU i evrozoni predstavlja taktički, a ne izbor koji je strateškog karaktera: odbijamo podjednako i „evro fanatike“ koji su nas doveli u ovo stanje, kao i one koji, u nekom zaokretu, katkad čak i sa časnim namerama, potcenjuju opasnost da se Grčka nađe, sama i prepuštena sebi, pred Turskom, bez prethodnog izgrađivanja alternativnih saveza. Na taj način, moraćemo da, pre svega, „proguramo“ strateško jedinstvo sa drugom grčkom državom, kiparskom, te paralelno i sa balkanskim državama. Vizija Rigasa Velestinlisa o balkanskom savezništvu, moraće jednom da postane stvarnost. Nadalje, računajući na Evropu od Atlantika do Urala, moraćemo ne samo da ojačamo naše odnose sa Rusijom i istočnom Evropom, već i da se borimo za stvaranje nove ujedinjenje Evrope, sa uravnoteženim prisustvom i u zapadnom i u istočnom njenom krilu, jer će samo ovo obezbeđivati podjednako učešće kako Grčke tako i Balkana u njoj.

Treće, u pogledu turskog ekspanzionizma, borba protiv njega umnogome iziskuje koliko gore pomenuta savezništva toliko i, ono što je glavno, podsticanje autonomije proizvodnjei naše odbrambene sposobnosti. Savezništvo sa kurdskim narodom pod oružjem, sa svim oblicima verskih i nacionalnih manjina i svim onim snagama koje odbijaju njen ekspanzionistički i vojni karakter, predstavljaju odlučan faktor za ravnotežu i mir u regionu. Stabilni mir sa Turskom mogao bi da se učvrsti samo ako postoji ravnoteža snaga između Balkana i maloazijskog prostora te ako Turska postane demokratska zemlja, koja priznaje pravo na samoopredeljenje svim narodima i manjinama koje u njoj žive.

Četvrto, najvažniji faktor i uslov svega što smo gore izneli, jeste duhovno i političko dovršenje našeg identiteta. Stigavši do potpunog ćorsokaka otuđene modernizacije i kontinuiranog bekstva ka spoljašnjem okruženju, dužni smo da se osvestimo kako, posle nekoliko hiljada godina, kada smo imali luksuza da trošimo, danas nije suvišna nijedna kap krvi, nijedan čovek, nijedan napor. Moraćemo da mobilišemo sve svoje snage, ne „da bismo prečicom krenuli ka Zapadu“ koji je na izdisaju, niti da se pretvorimo u nove fanariote i neo-otomanske vazale, već da napokon sačinimo model naše nasušno potrebne modernizacije u skladu sa svojom tradicijom i identitetom. Da učinimo ono što su uradile sve nacije i narodi koji su želeli da budu slobodni.

Izvor: časopis „ArdinRixi“, broj 89, 2012

Sa grčkog preveli Atanasios Lupas i Milan Korićanac

O autoru: Jorgos Karabeljas (1946) grčki pisac, politički analitičar i publicista. Još kao student medicine, a kasnije i ekonomskih nauka bio je aktivno uključen u rad omladinskih pokreta protiv diktature pukovnika. Danas je glavni urednik tamošnjeg uglednog tromesečnog časopisa za politička i društvena pitanja "Ardin Rixi". Osim toga, kao pokretač izdavačke kuće "Alternativna izdanja" do sada je objavio preko 120 naslova iz oblasti istoriografije, filozofije, esejistike, književnosti i ekologije. 

[1]Jorgos Seferis, diplomata i jedan od najznačajnijih grčkih pesnika HH veka, dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1963.

[2] Misli se na pomorski incident iz 1996. i kasnijim sporovima u kojima učestvuju vlasti Grčke i Turske, a koji se tiče suvereniteta nad tamošnjim teritorijalnim vodama. Datira iz vremena razgraničenja ovih dveju zemalja nakon okončanja Prvog svetskog i grčko – turskog rata u Maloj aziji.

[3] Abdulah Odžalan (1948), jedan od osnivača Kurdske radničke partije. Na ovom mestu autor se osvrće na njegovo hapšenje od strane turskih i operativaca CIA u Keniji, prilikom transporta iz tamošnje grčke ambasade na međunarodni aerodrom u Najrobiju. U međuvremenu pred turskim vlastima osuđen na smrt, ali je ova kazna 2002. preinačena u doživotnu robiju.  

[4] Jakob Filip Falmerajer (1790-1861), nemački putopisac, novinar, političar i istoričar, u grčkoj javnosti najpoznatiji po svojim teorijama o rasnom poreklu današnjih Grka, koje, prema njegovim argumentima, nije u korelaciji sa stanovništvom antičke Grčke.

[5] Odiseas Elitis (1911-1996), jedan od najvećih grčkih pesnika HH veka.

[6] Jorgos Kacaros (1934), čuveni grčki muzičar i tekstopisac

[7] Stelios Ramfos (1939), grčki pisac i filozof marksizma koji se u kasnijim fazama svog rada bavi pitanjem modernizacije i njenog odnosa prema grčkim tradicionalnim vrednostima.