Memento

Miletić o srpskim integracijama

Miloš Knežević, Novi Sad

Srpsko ujedinjenje je usud i „večno vraćajuća“ tema srpske politike. Štaviše, ima  nečeg fantomskog u tom „projektu”  koji  se javlja pa nestaje, menjajući formu. Ako se za ujedinjenje Nemačke ili Italije, izvedeno u 19. veku, kaže da je bilo istorijski zakasnelo, šta reći za srpske integracije? Potreba da se utvrdi ko smo i dokle smo dugo stoji nezadovoljena. Jedan po jedan način ujedinjenja se isprobava i odbacuje, dok je o žrtvama ovog eksperimentisanja postalo jezovito i misliti. Svako veliko spremanje, pa i društveno – političko, poznaje krizni momenat kad se pitamo o smislu onog što radimo. U poslovima srpskog ujedinjenja takvi trenuci bili su prečesti. Klackanje između uže i šire zajednice (Srbije i Jugoslavije) značilo je pometenost u pogledu ciljeva, sa velikim ljudskim i društvenim gubicima. Takođe, postoji još jedna bitna upitanost u vezi sa srpskim zemljama : da li one predstavljaju pluralizam  kulturnih, društvenih i geopolitičkih oblika, produktivan sa stanovišta razvoja  ili znače drobljenje etničkog prostora na segmente u kojima je bilo kakav ozbiljniji razvoj nemoguć?

Svetozar Miletić se temom srpskog „policentrizma“ itekako bavio. A politika njegovog vremena bila je slična politici kakvu danas znamo : stranke i lideri, izbori, štampa, propaganda i agitacija. Prema tome, postoje dva razloga da ga konsultujemo povodom rečenog problema,  jedan „tehnički“ i jedan suštinski.  Prvi se temelji na podudarnosti (uz nužan nivo apstrahovanja) između nekadašnjih i sadašnjih sadržaja i formi političkog delovanja, a drugi na pretpostavci da onoliki spomenik (spomenik Miletiću)  u centru Novog Sada nije dignut bez razloga. Drugačije rečeno :  pogled vrsnog posmatrača koji je u procesu ujedinjenja, na njegovom početku, i sam imao značajnu ulogu, od nesumnjive je koristi za generaciju koja kao da je od takvih uzaludnosti digla ruke, mada i pomišlja, iako u prostorima društvenog podzemlja i gotovo ilegalno, da srpske integracije, na nekim novim osnovama, opet „startuje“.

Ko su Srbi?

Kada se kaže srpska društva, onda to znači razlikovanje, jer nije u pitanju jedan kolektivitet, ali znači i istovrsnost, jer su sva ta (manje ili više „zaokružena“) društva – srpska. Rasprostiranje i uređenje jedne zajednice, makar ona bila izdeljena i međudržavnim granicama, za dubinsku osnovu ima kolektivni identitet njenih članova. U sukobu sa konzervativcima (visokim sveštenstvom, državnim službenicima, učesnicima rata iz 1848-e), a u skladu sa duhom vremena, miletićevci su zastupali  advokate, lekare, novinare, učitelje i omladinu, nastojeći da  u srpskim kulturnim, prosvetnim i verskim ustanovama  ostvare prevagu i  tako pojačaju uticaj svetovnjaka na raspolaganje dobrima i fondovima u okviru crkveno – školske autonomije. Ovakve težnje su pravdane karakterom Srpske pravoslavne crkve za koju se tvrdilo da je izvorno saborna, narodna i demokratska, a uključivale su i davanje prednosti načelu narodnosti u odnosu na načelo veroispovesti,  versku toleranciju, pa čak i  izvesnu nemarnost prema religiji.[1]

Sa druge strane, pravoslavlje je za Miletića neizbežna odrednica srpstva. On za postojanje jedne nacije - pored državne, jezičke i povezanosti po poreklu - značajnim smatra i duhovne veze. Zato Svetog Savu, tvorca samostalne narodne crkve i utemeljitelja srpskog duhovnog identiteta, stavalja rame uz rame sa Nemanjom kada je reč o formiranju srpske narodnosti, za koju kaže da je srasla sa pravoslavnom verom. Kada se stvar sociološki uopšti, može se reći da se u Miletićevom sporenju sa konzervativcima radilo o širenju prostora za ličnu slobodu i ravnopravnost, određenom pomeranju od institucionalne ka ličnoj religioznosti ali i o isticanju religije kao osnove nacionalnog  identiteta. Ovde je za bitan faktor nacionalnog integrisanja uzeta kultura, i to kultura u svojim „duhovnijim“ slojevima, različitim od onih više instrumentalnih i opredmećenih aspekata čovekovog društvenog života kao što su političke i ekonomske društvene strukture, pa u izvesnom smislu čak i sam jezik.

Nacrt ujedinjenja

Ovakvi poduhvati moraju sadržavati meru objektivizacije i postvarenja kako bi njihovo izvođenje uopšte bilo moguće. Ljudi i njihove zajednice nisu kamičci u mozaiku, ali nijedan političar neće napraviti trezven plan dejstva ako ih bar donekle ne uzima kao takve. Kod slagalice je moguće razdvojiti principe na osnovu kojih se elementi sklapaju od samih elemenata. Tako je i sa poslovima ujedinjenja, kako ih je Miletić video. Principi su različita prava : istorijsko – državno, etničko – demokratsko, pravo državnog razloga i kolektivno pravo. A sastavne delove čine društva (više ili manje parcijalna) koja je obrazovao srpski narod : Srbija, Crna Gora, srpska zajednica na prostoru južne Ugarske, srpska zajednica u Hrvatskoj.

Društveni oblici, pa među njima i nacija, nisu himere ili besmislene datosti, nego, bar u svojoj suštini, vidovi udruživanja koje se preduzima ne bi li se ljudski život učinio boljim. Sunarodnici mogu biti povezani na različite načine :  državno – pravno, kulturno, ekonomski, diplomatski, što onda znači da su i nacionalne integracije pojam sa više slojeva. Prema tome, integrisanje ne znači obavezno pomeranje granica, a kriterijum njegove valjanosti nije ništa drugo nego kvalitet života onih koji se integrišu.

Umesto stanovišta koje bi stvari učinilo jasnijim često imamo lažnu i „šuplju“ dilemu : teritorije ili ljudi. Šuplja je zato što ne donosi sadržajno bavljenje nijednim od ta dva, a lažna iz razloga što politika koja pledira da bude iole realna u račun mora uzeti oba činioca, kao i njihovo stapanje u trećoj bitnoj ravni, u    društvenim vezama koje objedinjuju ljude sa neke teritorije. A one, naravno, uključuje i odnos prema drugim zajednicama, društvenu relaciju prema onome što je „spolja“. Kod Miletića je ovakav stav izražen i dosledan, a takva je i želja da se sve zemlje u kojima žive Srbi – imajući u vidu, kao u nekoj marketinškoj analizi,  sve potencijale i ograničenja tih zajednica – „upotrebe“ u pravcu narodne  dobrobiti.

Srbija, Crna Gora, Vojvodina, Srbi u Hrvatskoj

Iz Miletićeve političke ideologije može se izvući jedna socijalna mapa „srpskog komonvelta“ : način na koji je tumačio karakter i ulogu različitih srpskih zajednica na južnoslovenskom prostoru. Zbog državne tradicije (srednjovekovna država, Karađorđevo vojevanje, Miloševa državotvornost) i realne sile koju je posedovala  (oružnica srpska koja će naoružati one koji se sami naoružati ne mogu) Srbiji je dodeljivana uloga Pijemonta. Pored toga, bila je prepoznata i kao društvo u kome je moguće razvijati sve bitne elemente liberalnog i demokratskog uređenja. Ovde je unutrašnja sloboda dovedena u vezu sa spoljašnjom, i to ne na način da se zarad jedne nipodaštava druga, kako je to prečesto činjeno i u teoriji i u praksi, već upravo obrnuto : na način da jedna drugu podstiču i uslovljavaju.

Crna Gora, prozvana jedinom srpskom teritorijom koja je ostala slobodna, bila je simbol smislenog otpora zavojevaču i zaloga nade u opšte oslobođenje Istovremeno, predstavljala je uzdanicu u situacijama kada je Srbija oklevala da zagazi u rat protiv Turske i siguran oslonac za  Miletićeve oslobodilačke akcije Blagonaklon odnos prema članovima dinastije Petrović, uprkos njihovoj autokratskoj vladavini,  svedoči o drugoj dimenziji prioriteta u kojoj je sagledavana Crna Gora. Naime, od Srbije se zahtevalo da prednjači i u poslovima unutrašnje slobode, dok je Crna Gora ocenjivana pre svega sa aspekta njenog doprinosa u borbi protiv stranog ugnjetača.

Miletić je državnu silu smatrao resursom koji se ne može prenebreći, naročito ako će  se on - mada ne nužno neposredno - staviti u službu demokratije, dok je demokratsko izjašnjavanje za slobodan i zajednički život podržavao razumnom interpretacijom istorijskog prava. Ideal je bila slobodna i veća srpska država u istorijskim granicama koje su manje ili više podudarne sa etničkim.

Oslobođenje i ujedinjenje, pa onda ni sama Srbija kao njihov glavni faktor, nisu uzimani kao nešto što se tiče samo onih koji u Srbiji žive. Isticano je da je Srba prečana mnogo, da oni vode računa o svojoj staroj otadžbini i da su tu kako bi  pomogli na svaki način, a da Srbija ne treba da se liši trećine Srba. Međutim, da bi zaista bili od pomoći, prečani su morali za sebe srediti prilike tamo gde su živeli  – u Habsburškoj monarhiji, tj. u Ugarskoj i Hrvatskoj. Borba za bolji položaj zasnivala se na istorijskim (privilegije dobijene od austrijskih careva) i demokratskim (brojnost) ali i nekim  „prelaznim“ (učešće u naseljavanju i odbrani zemlje) argumentima.

Najvažnije je bilo pitanje Srpske Vojvodine, varirano kao politička tekovina, ideja, uspomena, težnja, ali i kao konkretno državno i pravno rešenje.[2]  U ostvarivanju glavnog zadatka, dobijanju zasebne teritorije, dopuštani su i kompromisi. Zahtevana je srpska država u sastavu konfederalne Austrije ili federalne Ugarske, ali i srpskoj oblasti koja bi bila sastavljena od ugarskih županija zaokruženih po nacionalnom osnovu. Nepriznavanje Srba u Trojednoj kraljevini, od političkog  do plemenskog, nalazilo se u službi ostvarivanja velikohrvatske ideje. Na ovom polju političkog delovanja Miletić je dokazivao nacionalnu posebnost Srba u odnosu na Hrvate  i isticao listu zahteva čije bi ispunjenje Srbima obezbedilo ravnopravnost. Istovremeno, nastojao je da sa hrvatskim političarima ostvari saradnju kako bi se popravila zajednička, srpska i hrvatska, pozicija u okviru Ugarske. Kao jedan od Srba iz Vojvodine, „sedeći na vrh Balkana“, Miletić je lepo mogao i umeo da vidi sav srpski svet. Bilo je to ono što nam danas tako mnogo fali : razborit pogled jednog borbenog duha.

[1] Sadržajan i jasan pregled Miletićevog mišljenja  u vezi sa „srpskim pitanjem“ na Balkanu dat je u knjizi Dejana Mikavice „Politička ideologija Svetozara Miletića“ (2004, Novi Sad). Ovde su, pre svega u političkoj ravni, predstavljene srpske zajednice u „regionu“, njihovi međusobni odnosi i veze sa drugima. Pokušaj aktuelizovanja Miletićevih shvatanja u najvećem  delu se oslanja na navedenu knjigu.

[2]Dejan Mikavica, „Politička ideologija Svetozara Miletića“, Novi Sad, Stylos, 2004. 64.