Memento

Geca Kon, „čovek institucija“

Milan Trpković, Srpski akademski krug

Svojom upornošću i trudom, postao je čuveni beogradski knjižar, izdavač, filantrop, mecena i trgovac, čija je izdavačka kuća objavila preko 5000 knjiga. Pedantan i sistematičan poslovođa, među prvima je uveo pravilnik o ponašanju radnika, koji su preuzeli i ostali trgovci iz Beograda. Poštovan i cenjen među kolegama, osnivač, a potom i predsednik Udruženja srpskih knjižara, stvorio je jednu od najvećih izdavačkih kuća u tom delu Evrope. Postao je „institucija“, a život mu je protekao između slavnog stvaranja i tragičnog stradanja. Izdavačka kuća „Prosveta“, nastala nakon Drugog svetskog rata, naslednik je njegove izdavačke kuće, a knjižara u Knez Mihailovoj ulici br. 12 u  Beogradu, nosi ime po njenom osnivaču.

Geca Kon je rođen  u porodici jevrejskog sveštenika u Čongradu u Austro-ugarskoj monarhiji (današnja Mađarska) 1873. godine. Sa porodicom se preselio u Zemun gde je pohađao trgovačku školu, a potom gimnaziju u Novom Sadu. Tu stiče ljubav i naklonost prema knjigama. „Srpska Atina“ je bila grad u kome su knjižarstvo i izdavačka delatnost bili mnogo razvijeniji u odnosu na tadašnji Beograd. Knjižarski zanat i izdavačku praksu sticao je radeći kao šegrt i pomoćnik u antikvarnici i knjižari Fridriha Brauslera u Beogradu (1889-1894), a potom i kod Arse Pajevića u Novom Sadu (1894-1900). Sa stečenim iskustvom i znanjem, Geca odlučuje da samostalno pokrene svoju knjižaru. Upravi grada Beograda podnosi pismenu molbu za pokretanje posla, i 1901. otvara knjižaru u ulici Knez Mihailovoj br. 34.  Kasnije će menjati lokaciju u kojima će se nalaziti njegove knjižare, ali će uvek ostati veran Knez Mihailovoj ulici.

Za vreme Prvog svetskog rata je interniran u Mađarsku zbog rasprave sa okupacionim snagama u Beogradu. Okupatori su mu zamerili jer je imao drskosti da štampa kalendar „Ratnik“ početkom rata, u kome su se veličale pobede Srpske vojske nad Austro-ugarskim trupama. Za to vreme knjižara nije radila, i to je bio jedini prekid u dugogodišnjem poslovanju. Geca Kon je objavljivao dela domaćih autor: Slobodana Jovanovića, Vojislava Ilića, Branislava Nušića, Jaše Tomića, Desanke Maksinović, Radoja Domanovića i drugih. Od stranih autora treba izdvojiti: Čehova, Frojda, Marksa, Mark Tvena, Servantesa, Čarlsa Dikensa, Tolstoja i još mnogo poznatih pisaca i autora. U njegovoj knjižari su se mogla naći dela  iz savremene književnosti, filozofije, istorije, prava, ali i knjige za decu, beletristika i knjige za razonodu.

Želeći da mladom građanskom društvu u Srbiji omogući da sebi priušti knjige, prvi uvodi kolpoltere i koji su putovali po Srbiji i prodavali knjige na rate. Tako se povećala mogućnost da veći broj ljudi stigne do knjiga po povoljnim uslovima, a postepeno se uvećavao i profit od prodaje. Potreba za što većim brojem štampanih knjiga dovelo je do formiranja Izdavačkog preduzeća „GECA KON“ a.d. Za najboljeg izdavača i knjižara u Jugoslaviji je proglašen 1939. godine. Kao filantrop i mecena mnogih pisaca, postao je poznat i po tome što novčano pomagao institucije poput „Akademije sedam umetnosti “.Ja redovnim akontacijama pomažem pisce da na miru rade i na vreme mi predadu knjigu za štampu, koju ne čitam, jer imam dobar nos da pogodim koje delo će dobro  prodavati. E u tome leži tajna mog uspeha…"

U njegovom obraćanju kolegama, na skupu Udruženja Srpskih knjižara, može se uočiti velika želja da se srpskom narodu omogući da dobije mogućnost da se pomoću knjige izbori za svoju bolju budućnost. "Još nas je malo jer je naš narod mlad. Takoreći, on je tek juče zauzeo svoje mesto pod suncem prosvete, napretka i civilizacije. Zato su razumljivi naši napori i naša lična borba da što češće i što više boljih knjiga pružimo narodu. Ne sumnjam da ćemo u toj borbi uspeti, jer nas vodi duboki idealizam i svest da ne radimo samo za dan i komad, nego radimo na prosvećenju jednog darovitog naroda oko koga se vredi potruditi." Pored uspešnog poslovnog života i preduzeća koje je izgradio zajedno sa svojom porodicom, Gecu Kona su pratile i optužbe da sarađuje sa beogradskim masonima, kao  da je novac sticao neregularnim putem. Međutim, Kon se odista obogatio prodavajući  knjige i postavljajući standarde u poslovanju koje mnogi nisu mogli da isprate.

Drugi svetski rat je porodici Kon doneo dane nesreće. Podelili su sudbinu većine pripadnika jevrejskog naroda. Slobodan Jovanović je Geci ponudio da, zajedno sa Kraljevskom vladom, avionom napuste zemlju, što je Geca odbio. Vodio se mišlju da će i ovaj rat preživeti kao i prvi. Međutim,  nakon što se sa porodicom sklonio u Vrnjačku Banju, ubrzo ga je uhapsila nemačka tajna policija. Prebačen je logor na Starom sajmištu, gde je potom odveden u nepoznatom pravcu i streljan. Tačno mesto stradanja Gece Kona se i dalje ne zna. Nakon ubistva cele porodice Kon, nemačke okupacione snage su prodale njegovo izdavačko preduzeće. Upravnik Nacionalne biblioteke u Beču je  iskoristio ovu situaciju i odobrio je da se  iz knjižare Gece Kona „konfiskuju“ knjige. Ukradeno je oko 6000 knjiga, koje su, kasnije, dopremane u druge biblioteke širom Nemačke. Jedan deo knjiga je vraćen u Srbiju, dok se veliki broj ovih knjiga i dalje nalazi u nemačkim bibliotekama. Odlukom Vlade Republike Srbije, knjižara „Prosveta“ je proglašena kulturnim dobrom i spomenikom kulture. Iz ove odluke proističe i obaveza da se zadrži autentični enterijer i namena. Tako će simbol kulture održati duh knjižarske tradicije i njenog osnivača, Gece Kona, bez straha da će se ugasiti ili promeniti namenu. Ostaće to što jeste, knjižara sa živopisnom istorijom i duhom, mesto gde će i nova pokoljenja moći da kupuju knjige i izgrađuju sebe. Geci Konu se ispunila želja, da i posle njegove smrti, srpskom narodu ostane jedna veliko i značajno izdavačko preduzeće i knjižara, „koje će živeti i kada njegovih osnivača ne bude“.

 

Izvor: Srpski akademski krug