Kolonijalna svijest ili kritika kolonijalizma

Dučićevo „Pismo iz Egipta“:

Aleksije Grgur

Opšte mjesto govora o književnom stvaralaštvu Jovana Dučića predstavlja naglasak o njegovoj poeziji. S razlogom, ako se ima u vidu Dučićevo mjesto i uticaj na ovom polju srpske literature. Sa druge strane, o Dučićevim putopisima  sve do osamdesetih godina dvadesetog vijeka malo se govorilo i još manje pisalo. Pet njegovih pisama, prvi put objavljenih u zbirci „Gradovi i himere“, 1940. godine, zapravo predstavljaju središnje mjesto u istoriji srpske putopisne književnosti. S tim u vezi, sasvim je opravdano reći da da njegovi putopisi predstavljaju centralnu nit one linije koja u srpskoj književnosti  započinje sa imenom Ljube Nenadovića, da bi vrhunac svog literarnog ishodišta pronašla u djelu Miloša Crnjanskog. U tom svjetlu posmatrano, „Gradovi i himere“ predstavljaju kanonizaciju onog mjesta na kome putovanje postaje literatura.

Ali, šta su odlike putopisne proze Jovana Dučića? Kako u jednom svom eseju kaže Milan Kašanin – Dučić je „filozof istorije“. Otuda se čini sasvim opravdano poći od postavljanja pitanja o tome – kakav je, zapravo, pjesnikov odnos prema državama i narodima, ljudima i gradovima o kojima piše? Dučića ne zanima svakodnevnica. U centru njegove pažnje opstaju narodi i njihove sudbine (često prelomljene kroz sudbinu jedne istaknute ličnosti, što pjesnik veoma dobro koristi ne bi li pred čitaocem  poetizovao svoju predstavu istorije), te iz ovoga slijedi da je njegovo interesovanje za kulturu i prvenstveno za prošlost – rezultat strasti za istorijom, koja se provlači kroz cjelokupan Dučićev književni opus. U tom ključu, značaj njegovih putopisa ispoljava se u dva najznačajnija vida : književnom i istorijskom. U prvom – ova  su „Pisma“ , ustvari – pjesme u prozi, izatkane prožimanjem percepcije o epskoj  prošlosti i , sa druge strane, liričnosti pjesnikovog osjećanja i jezika, pred kojima se otkrivaju čitavi narodi, zemlje i kontinenti. U drugom – ona predstavljaju svojevrsnu autentičnu povest o narodima i kulturama sa kojima se putopisac sreće. I ta povest čitaocu biva predstavljena „sugestivno i uvjerljivo“. Na taj način, ovi putopisi, i pored svoje apstraktnosti i istoričnosti – zadržavaju onu živost stvarnog događanja koje se odvija pred očima čitaoca. Utoliko , Dučićeva „Pisma“ opstaju kao svojevrsne hronike iz tuđine.

 

„Pismo iz Egipta“ i slika drugog

 

„Pismo iz Egipta“, prvi put je objavljeno 1940. godine. Napisano je skoro deset godina ranije, tokom drugog Dučićevog boravka u kraljevskom poslanstvu u Kairu. Ispisano na nešto manje od trideset stranica i podijeljeno na pet poglavlja, „Pismo iz Egipta“ započinje pjesnikovim obraćanjem čitaocu  sa broda sa koga se naziru obale Afrike. Na ovom mjestu, potrebno je istaći jasnu Dučićevu dinstinkciju na tri nivoa razumijevanja zemlje u koju  dolazi. Njegova percepcija afričkog kontinenta uslovljena je nečim što bi se moglo nazvati uobičajenom evropskom epistemom toga vremena ( a ovaj će se osjećaj kod čitaoca itekako pojačati – uzme li u obzir da Dučić u Afriku dolazi kao diplomatski predstavnik ugledne evropske države). Na samom početku „Pisma“, odmah nakon opisa obala Afrike koje se u daljini naziru,  Dučić će naznačiti pravac u kome će se kretati njegova i čitaočeva  pažnja:

„Već sama pomisao da za leđima ostaje jedan svet , a da sad pred nama počinje drugi svet, jeste doživljaj koji omađijava. Tako isto i osećanje da daleko iza nas ostade, prošle noći, takozvani stari svet, a da se pred nama pojavljuje još stariji i najstariji svet ljudski, predstavlja za našu pamet neuporedivo zbivanje.“ (Dučić, 1989 : 363)

 

Pjesnik u Afriku dolazi sa strahopoštovanjem.  I to njegovo osjećanje vezano je za dva momenta – istoriju drevne egipatske civilizacije , i drugo – svijest o tome da ona, ta civilizacija – koliko god velika bila ,  još uvijek čeka istraživače koji bi njene istine otkrili ispod milenijumskih naslaga pustinjskog pijeska.

Nasuprot ovoj , stoji Dučićeva predstava malog čovjeka, egipatskog felaha:

„Felah, međutim, živi zguren nad pamučnim poljima, u kućama sagrađenim od blata, muzeći svako svoju bivolicu; a nemajući nego jedno godišnje doba , i to leto bez kiše, i jesen bez magle, noseći samo belu košulju i crnu suknju. Kao možda pre deset hiljada godina pod prvim svojim faraonima. Felah se i dalje sam bori i sa državom i sa Nilom, i sa suncem, i sa nilskim konjima i krokodilima, sa skakavcima i skorpijama, sa gusenicama i crvima, i najzad sa trahmom i sušicom. Egipat bi po tome izgledao najcrnja ljaga na suncu. Ništa na zemlji nema odista sićušnije, skrušenije, neznatnije, nevidljivije nego u egipatskom selu njegov felah.“ (Dučić, 1989: 378)

Postavlja se pitanje da li ovakva slika predstavlja rezultat piščevog kolonijalnog odnosa prema svakodnevnom životu Egipta, ili je ona , pak, rezultat nečeg drugog? U svom eseju Nacionalno i evropsko kao odraz svoj/ tuđ u srpskim putopisima  , dr Slobodanka Peković kaže:

„Tako Dučić, koji je predstavnik zemlje koju je Evropa uvek gledala iz pozicije imperijalističke kolonizatorske kulturne svesti, i sam postaje kulturni imperijalista.“(Slika drugog, 2006:186)

I ova rečenica može da stoji kao sasvim tačna. Ipak, dužni smo da damo objašnjenje jednog mogućeg otklona od ovakve tvrdnje, barem kada je u pitanju Dučićevo „Pismo iz Egipta“. Svakako da bi se tragovi „kolonizatorske kulturne svesti“  mogli  pronaći i kod Dučića, imamo li u vidu njegovu ličnu epistemu. Takvo nešto ponajprije ćemo naći u rečenicama u kojima se društveni položaj egipatskog seljaka - felaha tridesetih godina dvadesetog vijeka  stavlja u uporedni odnos sa akteuelnim stanjem unutar evropskih naroda ( a ovakav će doživljaj kod čitaoca umnogome upotpuniti Dučićeva upotreba kulturnih sterotipa[1]) . Ali, nije nam teško odgonetnuti ni to da krivce za ovakvo stanje egipatskog naroda Dučić vidi van Egipta. Prvenstveno u onima koji su rušili ostatke egipatske civilizacije i ovu zemlju pretvarali u izvorište sirovina (ovdje je dragocjeno i pjesnikovo poređenje propasti  Egipta pod tuđinskom vlašću, prije svega arapskom – sa propasti srpske srednjovjekovne države i kulture, pod najezdom Osmanlija). Utoliko ne može biti riječi o kolonijalnom pristupu samog pisca, koji bi u odnosu na ono što predstavlja  cjelinu i ideju Egipta – imao negativan ili, kako sam Dučić kaže – „gord“ stav. Nasuprot tome:

„Ja sam istinski odveć malo bio ohol na svoje evropejstvo, stojeći  pored mumije ovog carskog mladića u Dolini Kraljeva, ili pored njegove raskošne posmrtne opreme izložene u Kairu. Zar je bilo mogućno, pitao sam se, da je iznad starog Rima išta ponosnije, iznad kraljevskog Pariza išta raskošnije? Međutim, ko nije video Egipat u njegovoj faraonskoj magiji, taj nema celu ideju o životu.Mojih deset godina poroživljenih u Atini iu u Egiptu, to je zlatni vek moje misli... Otad sam najdublje poverovao i da Bog postoji.“ (Dučić, 1989: 374)

Već u narednim rečenicama, pjesnik, nasuprot poređenju aktelnog stanja u Egiptu i modernim evropskim društvima, stavlja u uporedni odnos staroegipatsku civilizaciju i sve one društvene pokrete koji će u ovu zemlju doći nakon njene propasti. Često je Dučiću spočitavan i njegov odnos prema islamu, iznesen u pismu iz Egipta. Međutim - iako duboko vjerujući, Jovan Dučić će isti stav zauzeti i prema hrišćanstvu. Ni u jednom, ni u drugom slučaju - pjesnik ne kritikuje religiju kao takvu. Na njegovoj meti nalaze se društveni sistemi koji su došli sa osvajačima, i koji potom, bivaju nametnuti, tu nad ruševinama stare egipatske civilizacije. Ljubav za istoriju.

 

Kolonizatori ili kolonizovani

 

„Postoje Zapadnjaci i postoje Orijentalci. Prvi vladaju, drugma se mora vladati, što obično znači da se mora okupirati njihova zemlja, da se njihovi unutrašnji poslovi moraju strogo kontrolisati, da se sve što imaju mora staviti na raspolaganje ovoj ili onoj zapadnoj sili.“

(Said, 2008: 51-52)

Dučićeva percepcija podvojenosti egipatskog društva, fundirana je upravo na strateškom razlikovanju tri grupacije stanovništva u Egiptu sa početka tridesetih godina. Sa jedne strane, tu je egipatski felah. Sa druge – engeski birokratski aparat - činovništo i pravosuđe. Sa treće – egipatska aristokratija turskog porijekla, „čak vrlo ponosna što nije faraonskog nasleđa nego turskog“. (Dučić, 1989: 376) Unutar ovakvog odnosa snaga, pjesnik (možda saglasno svom socijalnom porijeklu, i sasvim suprotno svom diplomatskom statusu)  staje na stranu slabijeg, u ovom slučaju – stranu egipatskog felaha. Ovdje treba imati u vidi u to da on, kada govori o tom domicilnom stanovništvu Orijenta, na njega gleda kao na žrtvu zapadnog kolonijalizma – zato i sve njegove mane navodi kao nešto što je posledica statusa žrtve moćne  kolonijalne politike. Otuda ovakvo viđenje stvari stoji u potpunoj saglasnosti sa Saidovom tvrdnjom da „neksus znanja i moći stvara „Orijentalca“ i na neki način ga poništava kao ljudsko biće“. (Said, 2008: 43) Samo u okviru takvog  jednog evropskog diskursa  riječ „Afrika“ može da „najpre znači Sudan ili Kongo, zemlje crnaca i zverova“. (Dučić, 1989: 364)

U ovom kontekstu, treba posmatrati i pjesnikovo uviđanje dvojakog odnosa Evrope prema Orijentu. Sa jedne strane, kolonizator odavde uzima prirodne resurse za svoju industriju i privredu ( u krajnjoj liniji – i za kulturu i politiku). Sa druge – na Orijentu pronalazi prostrano tržište za izvoz sopstvenih  problema. U tim okolnostima, traje neprestana borba za kolonijalnu prevlast nad ovim prostorom.  Otuda Dučić kaže:

„Sve druge evropske sile sanjaju kako kako da ovu zemlju pokore čim bi se malo Engleska pomakla odavde. Niko se više ne otima da ovde proširi svoju sopstvenu veru, nego svoje banke i industrije, svoj politički nemoral i  ekonomsko ropstvo.“ (Dučić, 1989:381)

Velika kuhinja slučaja ili potraga za smislom?

 

„Kairo, iako najveća prestonica u Africi, sasvim je sporedna stvar u Egiptu.“ 

(Dučić, 1989:374)

Svoju predstavu o Egiptu, njegovoj prošlosti, sadašnjosti i (ne)izvjesnoj budoćnosti – Dučić će prelomiti i zapečatiti opisom Kaira, nekada prestonice – a danas administrativnog centra Egipta pod engleskom upravom. I ustinu, podijeljenost zemlje najbolje se vidi na primjeru ovog grada. Mjesto susreta Istoka i Zapada, koje „Egiptu niti šta oduzima, niti šta dodaje“. (Dučić, 1989: 375) Unutar takvog kulturnog okvira, pjesnik u Kairu vidi jedno „slučajno ljudsko naselje“. (Isto, 375) Ova podvojenost i odsustvo kontinuiteta sa starom civilizacijom dati su čak i na simoličkom planu – nekoliko kilometara od današnjeg „zvona života“ i  “zbrke kakvu ništa drugo nije u stanju napraviti“ (Isto, 374-375) ,  stoji stari, slavni, Kairo – grad slavnih filozofa i meta osvajačkih pohoda. Danas – tek maglovita uspomena na nekadašnju slavu.

Društvena arhitektura Kaira sa početka tridesetih godina, posledično stoji u neposrednoj vezi sa (neizbježnim) kolonijalnim ambicijama velikih sila. Bez obzira na to što predstavlja „najveću prestonicu Afrike – Kairo stoji kao semiosferna periferija.Imajući u vidu da „svaka kultura počinje podelom sveta na unutrašnji („naš/moj“) i spoljašnji (njihov) prostor“ (Košničar, 2011: 349),  ovaj grad u očima kolonijalnog aparata, na kulturnom planu,  stoji kao presjek dezorganizovane i  haotične drugosti. Za putopisca – on je tek jedna od mnogobrojnih zona interesa velikih sila. Činjenica da u Kairu ne uspijeva kohezija dvije različite kulture –  za našeg pjesnika stoji u uzročno - posledičnhoj vezi sa suštintinskim odsustvom suvereniteta. Posmatrajući stvari u tom svjetlu, Dučić jedinu nadu za obnovu ideje Egipta  vidi u izgradnji novog kulturnog obrasca, koji bi predstavljao raskid kontinuiteta sa dotadašnjim kulturnim modelom. Taj novi obrazac ima se, po Dučiću, tražiti u, duboko zakopanim, riznicama istorije i kulture Starog Egipta. U takvom poretku stvari, misao o nekadašnjoj veličini preobrazila bi se u  osnivački mit i jedan od nosećih stubova obnovljenog egipatskog identiteta.

 

 

Literatura

1.      Gvozden, Vladimir, 2005: Činovi prisvajanja, Od teorije ka pragmatici teksta, Novi Sad, Svetovi.
2.      Gvozden, Vladimir, 2011: Srpska putopisna kultura 1914 – 1940, Beograd, Službeni glasnik
3.      Dučić, Jovan, 1989:  Gradovi i himere, Beograd – Sarajevo, BIGZ – Svjetlost - Prosveta.
4.      Košničar, Sofija, 2011:  ,,Semiosfera“ //Pregledni rečnik komparatističke terminologije u književnosti i kulturi, priredili Bojana Stojanović Pantović, Miodrag Radović i Vladimir Gvozden, Novi Sad, Akademska knjiga, 347- 352.
5.      4.Lotman, Jurij M. 2004a: Semiosfera, Novi Sad, Svetovi.
6.      5.Lotman, Jurij M. 2004b: Kultura i eksplozija, Beograd, Narodna knjiga.
7.      6.Zbornik radova, 2006: Slika drugog u balkanskim i srednjoevropskim književnostima,  ur. Miodrag Maticki, Beograd, Institut za književnost i umetnost.
8.      7.Said, Edvard 2008: Orijentalizam, Beograd, Bibiloteka HH vek.