Displej

Slika svijeta u romanu „Epitaf za glumca“

Jovan Krušić

Roman Ljubice Kubure „Epitaf za glumca“ funkcioniše kao roman lika, ali i kao bildungsroman, ili hronika, budući da se prati manje-više tragična sudbina glavnog junaka, Krsta Čuture, od djetinjstva do kraja života. Ovaj junak profilisan je kroz optiku njegove kćerke, junaka koji je istovremeno i narator. Zapravo, ova dva lika se prelivaju jedan u drugom, te je skoro nemoguće ustanoviti granicu gdje pičinje jedan, otac, a gdje drugi junak, kćerka. Kao Maljevičev Bijeli kvadrat na bijeloj osnovi, u kome se ne zna da li bijeli kvadrat krije bijelu osnovu, ili je pak obratno. Pripovjedač ne teži da demistifikuje biografiju, očev život, već da otkloni zavjesu koju su postavili oni koji teže mistifikaciji u životu, koji drže sudbinu čovjeka.

Sam naslov može da izgleda neobično, jer se postavlja pitanje zašto je pozicija glumca bitno drugačija od pozicije običnog čovjeka. Glumac je neko ko je anatemisan, možemo da se sjetimo sudbine Molijera ili Šekspira. Slično pitanje postavlja se u romanu, da li glumac može biti čovjek. Na samom početku autor daje jednu vrstu objašnjenja samog naslova, spajajući u jednoj riječi život i smrt – epitaf. Autor pravi jednu paralelu i objašnjava da je na „jednoj strani smrt, a na drugoj sećanje. Samo se sećanjem može pobediti smrt“. Uočavamo da je cijeli roman jedno sjećanje, ali i jedno osjećanje. Čitalac može da se zapita šta je to što je motiviše junaknjiu u težnji da napiše roman o ocu, ali autor kroz djela Krsta Čuture otkriva bogato nasleđe koje ćerka prihvata kao odgovornost.

Podnaslov ove knjige može da bude: „Ovo je vreme je izašlo iz zgloba. O prokletstvo, sram, što sam rođen da ga ja popravljam sam!“. Vidimo da je ovo i slika jednog vremena. Ovo potenciram iz razloga što je ovaj roman istovremeno biografija jednog lika, opis oca. Sama ta činjenica može da uvede čitaoca u predrasudu, patetiku, opšta mjesta. Ovaj roman ne ide u tom pravcu. On nije idilična priča o jednom liku zavidne biografije. Ako pažljivo analiziramo lik ćerke Krsta Čuture, vidimo da ona u početku ima istu dilemu koju bi mogao imati svaki pisac kada bi želio da napiše roman o svom ocu. Kako napisati roman o ocu, a da on bude što vjerodostojnije opisan. Dok čitamo uočavamo paralne priče i prepoznaje se retrospektivno pripovjedanje, što nas vraća na motiv sjećanja.

U pogovoru se kaže da ovaj roman djeluje asocjativno. Više je asocijacija i pravaca u kojima čitalac može da se kreće. Ako posmatramo povezanost ove dvije priče i ova dva lika ona nije samo u karakteru, već u situacijama, događajima, koji su naročito podudarna, iako je jasna vremenska diskrepancija. Kao čitalac postavio sam, ponovo, pitanje da li se „krivica“ roditelja prenosi na djecu (istovremeno to pitanje možemo da postavimo i na nivou kolektiva)? Ovo je dilema koja prati grčke tragedije i ne čudi što nas asocijacije vode do antičkih junaka.

Nesporno je da ovo djelo asocira na „Antigonu“. Ćerka poznatog glumca je lik koji želi da se poštuje pravda. Načela kojima se ona vodi i granice koje prelazi, neće je pokolebati da ispriča priču. Na početku se ne pojašnjava šta to pokreće ćerku da napiše roman o ocu, ali jasno je da je ona „naivni borac za pravdu“. Ironija je u tome što da bi napisala roman o ocu i sama je morala da prođe kroz iste prepreke i da osjeti sličnu bol, da bi na autentičan način opisala svog oca. Na jednom mjestu autor jasno opisuje slavu i propast Krsta Čuture tj. kako je je njegov sunovrat počeo kada se prvi put poveo ozbiljan razgovor o pravdi.

Krstova propast ima i drugi aspekt. Da li je njegov silazak u civilizaciju istovremeno njegova kazna, i da li je osuđen na propast, jer on ima plemenitu ambiciju, koju grad ne prihvata. Takvo stanje problematizuje se u ovom romanu, ali je savremeni Enkidu u nedostatku zato što je njegov prijatelj guslar, čovjek od riječi, a ne od djela kao Gilgameš. Vukota Tomić u nastavku romana postaje jedna groteska na putu od vjernog prijatelja do vjernog partijskog poslušnika. Sudbina Krsta Čuture naslućuje se u jednoj veoma specifičnoj situaciji, odnosno u trenucima kada umire njegov brat i izgovara poslednje riječi: „Bato, bio si u pravu, ja ću od straha umrijeti“. Ova scena je vrlo karakteristična, jer ne samo da se konstatuje smrt, već se precizno nagovještava budućnost Krsta Čuture, koja se razlikuje u načinu na koji će svoj život da završi. S druge strane, autor u drugom dijelu razbija kamijevski odnos prema smrti i daje jednu rečenicu na kojoj bi pozavidjeli mnogi: „Rađamo se i umiremo na rukama i krilima naših majki.“ Ako bih tražio rečenicu koja bi trebalo da stoji na kraju romana „Stranac“ onda je to ova rečenica. Jer čak i kamijevskoj alijenaciji, jedino se figura majke ne može prihvatiti kao ugrožavajuća ili radikalna drugost.

Životne okolnosti u koje će upasti protagonista ovog romana samo su groteskno stanje. To prepoznajemo u trenutku kada se Krsto vrati u pozorište i vidi da je došao jedan mlad glumac koji ima nadimak Čutura. Krsto to tumači kao namjeru da ga potisnu iz sjećanja, što nas opet vraća na početak, kao polaznu tačku ćerke da piše roman o ocu. Sjećanje je jedini način da Krsto preživi, ali sistem ne dozvoljava, jer sjećanje na vrlinske junake, istovremeno, može da podriva izopačeni poredak koji je jednako nastavio da obrće svoj mehanizam i nakon Krstove smrti. Autor nam slikovito dočarava situacije iz kojih očekujemo preokret, ali one nas vode u surovu realnost gdje se Krstu gasi svaki plamičak nade. Taj plamičak gase oni koji su kao Ismena u „Antigoni“, prilagodljivi, ćutljivi.

Odnos koji ima sa Verom je veoma čudan. Postavljamo pitanje da li on osjeća neke emocije prema njoj. Suštinski, shvatamo da je on čovjek kome su uništili svaku vrstu empatije i osjećanja. Na momente, djeluje da on ne osjeća ljubav, ali na kraju se prepoznaje da mu na tom „situ života“ ostaje samo ljubav. Vera je neko ko ga podržava i ko mu daje nadu da se bori. Pitanje koje se nameće, da li je tom svojom opsesijom i željom da istjera pravdu, izgubio poštovanje i ljubav svoje porodice? Šta je to što ga vuče naprijed, da se bori i da li je na taj način zapostavio porodicu? Ne. On je predskazanje i prototip suvišnog čovjeka. Na kraju, pravda je spora i dostižna. Nažalost, da bi došao do pravde, moraš da budeš spreman da kratko uživaš u njoj. U toj smrti vidimo jednu apsurdnu situaciju koja nas vraća na Kamijevog „Stranca“, ali je ovdje izokrenuta perspektiva. Fascinacija koju pokazuje ćerka Krsta Čuture nije bolesno-opsesivna, već je prvo, motivisana činjenicom da voli svoga oca, a drugo, da u mračnom sistemu njenog života jedino Krsto daje nadu da se nešto može promijeniti. Ona je na kraju romana dobila prostor da svoj život nastavi, ali da ima vremena da svoju poziciju u društvu redefiniše.

Kraj romana je jedna vrsta opomene svakom čitaocu. Ako zaboravimo naše bližnje, naše potomke, znajte da će se pred smrt oni pojaviti kao nešto što smo zapostavili, na trenutke izgubili (kao što se Krsto sjetio svog oca).

Krsto se borio sa vjetrenjačama i nije bilo uzalud.