Blog

Vladimir Vujović. Spaljivanje Džošua drveta. Šabac: Sumatra izdavaštvo, 2021.

Tajna poruka dvoglavog delfina

Miloš Mihailović

Osećanje predstojećeg kraja sveta u velikoj meri  je obeležilo duh savremene umetnosti, počev od epohe Hladnog rata, u kojoj je neprestana mogućnost nuklearne katastrofe stavila u fokus krhkost našeg bivstvovanja na planeti Zemlji. Svedočanstvo o sveopštoj opčinjenosti apokaliptičkim pružaju nam pre svega film i književnost: od holivudskih blokbastera kao što je Predskazanje, preko neočekivano uspešnog Terminatora, pa do nezavisnih filmova Pobesneli Maks i Zora živih mrtvaca; od filozofije egzistencijalizma, preko kiberpanka Vilijema Gibsona i Filika K. Dika, pa do Balardovih čudesnih vizija katastrofe — tema kraja je sveprisutna, ovaploćujući se iz kolektivne svesti naroda suočenih sa dotad neslućenim oružjem uništenja. „Postao sam smrt, uništitelj svetova“, reči su iz Bhagavad Gite koje je izgovorio Openhajmer, tvorac atomske bombe, gledajući u kameru praznim, mrtvim očima,  i one i danas odzvanjaju, opominjući u isto vreme na hibris čovečanstva i kajanje zbog toga što smo došli tu gde jesmo.

Ponuditi novi pogled na sudbinu vrste, stvoriti nešto što nije reciklirano, zahteva ne samo svest o duhu vremena, već i o višedecenijskom strahu od nadolazećeg kraja i njegovom otisku u istoriji umetnosti. Simplicistički i umetnički upitan filmski hit Ne gledaj gore (2021), čija je alegorijska vizija ne samo zastarela nego i neumoljivo kalkulantska, sveži je dokaz ove teze. Pa ipak, mogućnost stvaranja inovativnog „smakovskog“ dela brani jedan roman iz iste godine, nastao na spoju književnog i filmskog – Spaljivanje Džošua drveta Vladimira Vujovića, koji bi se mogao nazvati i najboljim (post)apokaliptičkim ostvarenjem savremene srpske književnosti. Već na samom početku, uvođenjem motiva kamere i dualizma dokumentarnosti i fikcije, Vujović naglašava već spomenutu sintezu literarnog i sinematičnog, dosledno sprovedenu u celom romanu.

 Autorova originalnost vidi se, pre svega, u neočekivanom uzroku katastrofe – u pitanju je snažan zvučni signal u trajanju od 66 minuta koji se svakoga dana ponavlja u isto vreme. Ovo odstupanje od ustaljenih puteva svršetka duboko je utemeljeno u ideji buke kao oličenja disharmonije savremenog sveta, o čemu nam govori i opskurna, ali zanimljiva teza o tome kako je odlukom da se instrumenti štimuju na 440 herca, umesto na 432 – što je frekvencija koja je odlikovala muziku od nastanka do danas – sklad zvuka trajno razbijen. Nadovezujući se na ovakvo razmišljanje, Vujović ponire duboko u problem zvučnog zagađenja, zagađenja zvukom, muzike, ali i govora kao akustičkog fenomena, posredno ispitujući i različite konsekvence zvuka ne samo na urbanog čoveka, već i na celu prirodu.

O relevantnosti autorovog ogleda svedoči i hronotop romana; radnja je, naime, smeštena u fiktivnu kopiju crnogorskog grada Bara, prikladno nazvanu Barbar, u neodređeno sadašnje vreme. Lokalni milje i životni i bliski likovi približavaju atmosferu postapokalipse, u majstorskom poigravanju generacijskim traumama ljudi sa našeg područja. Već na samom početku susrećemo se sa krajnje neobičnom pojavom; nakon prve pojave zvuka – zvanog, prikladno onomatopejski, Pip – život u najvećoj mogućoj meri vraća u normalu, a stanovnici koji su ostali u gradu nalaze način da se izbore sa svakodnevnim ponavljanjem signala. Na ovaj način, Vujović nam majstorski predočava kako izgleda život u teška vremena, kroz koja smo prošli kao narod, ali svemu tome daje i jednu univerzalnu dimenziju, prema kojoj je čovek inherentno osuđen na patnju, i ona se ne javlja kao kraj života kakav poznajemo, već početak novog – koji se od starog, u komičnom obrtu slučaja komendijanta, jedva i razlikuje.

Fokus Džošua drveta je pre svega na jednoj neimenovanoj porodici, i njena tri člana – majci Heleni, ocu Simonu, i sinu Davidu. Već u ovim imenima, čije je poreklo raznorodno, vidi se odbacivanje konvencionalnog simbolizma, koji bi zahtevao uspostavljanje jedinstvenog simboličkog okvira, umesto posezanja za nasumičnošću, koju čitalac pokušava da racionalizuje u duhu logocentrizma. Tema imenovanja dalje je razrađena preko Heleninog dnevnika; ona, naime, odbija da koristi ponavljajuća imena dana u nedelji, i umesto toga svakom danu svog života daje jedno ime na engleskom jeziku odabrano preko nasumičnog generatora. Značaj ovoga je dvojak: kao prvo, ističe se kako je, nakon pojave Pipa, narušen dotadašnji ciklični poredak sveta, i umesto njega je nastupilo jedno otvoreno vreme, u kojem svaki dan predstavlja jedinstveni doživljaj; pored toga, naglašava se Helenina demijurška uloga. Ona kasnije dodatno dobija na značaju, sa otkrićem rukopisa Spaljivanje Džošua drveta, koji je napisala s prijateljicom Magdalenom, i u kome je najavljena katastrofa koja se nakon toga desila. Helena, bibliotekar i neostvareni pisac, predstavlja, dakle, kostvaraoca i upravitelja novog sveta. U pitanju je jedan sjajan meta- upliv, i dodatno produbljuje temu dualizma dokumentarnosti i fikcije, o kojoj smo već govorili.

Uloga Magdalene, koja se u romanu javlja samo u sećanjima, nadovezuje se na Helenu-demijurga. Ako imamo na umu da je Magdalena jedan od tvoraca rukopisa, njeno samoubistvo moglo bi se posmatrati kao samovoljna žrtva koja pokreće sve ono što se kasnije dešava u romanu: pre svega, pretvaranje fikcije rukopisa u stvarnost, a zatim i neočekivani razvoj Heleninog života, od upoznavanja sa Simonom na Magdaleninom grobu, pa sve do sadašnjih dana. Imamo li to u vidu, s pravom bismo mogli zaključiti da Magdaleni pripada primat u stvaralačkom dvojcu, dok je Helenina uloga nevoljno staranje o novostvorenom svetu, koji je potpuno ukinuo stari poredak. Postavlja se pitanje:  šta je potrebno kako bi se vladavina Pipa okončala, i da li je to uopšte moguće učiniti?

Uvođenje Davida najavljuje drugi tok romana, u kojem se autor bavi temom muzike. U likovima ovog mladića i njegovih prijatelja očita je Vujovićeva fascinacija različitim muzičkim pravcima dvadesetog veka, i to pre svega onima koji bi se mogli nazvati alternativnim. Atmosfera alternativne scene u gradu koji je za nju nezainteresovan, odnosi različitih stvaralaca i njihovih prijatelja, način razmišljanja mladih koji se suprotstavljaju establišmentu, ali od njega zavise – sve je to uhvaćeno sa simpatijama i dubokim razumevanjem, koje ovakvom prikazu daje dubinu. Značaj muzike za mlade ljude ispoljava se kao otpor neprijateljskom i zastrašujućem svetu odraslih, ali i bezličnom teroru Pipa, koji neumoljivo istiskuje sve druge zvukove i nameće se kao jedina smisaona konstanta života u novom svetu.

Festival koji David organizuje sa svojim bendom uvodi kontrapunkt ovom teroru, i time snažno svedoči o mladalačkom šamaru svemu nametnutom; Vujovićeva naklonjenost često nezreloj, ali energičnoj i iskrenoj muzici neverovatna je u svom optimizmu i čitav roman izdiže iznad puke negacije. Misao da je za udahnjivanje smisla potrebna ne refleksija, nego delanje utemeljeno na stvaralačkom porivu, predstavlja hvale vrednu ideju.  Pojava reditelja koji snima festival, ponovo aktuelizuje važnu temu dualizma dokumentarnosti i fikcije; beleženjem „klinačke“ muzike i njenim uklapanjem u narativ filma, reditelj se postavlja kao Vujovićev pandan. Beleženje kamerom se javlja kao motiv koji čitaocu daje smernice za čitanje i tumačenje, ali i nagoveštava arbitrarnost svakog tumačenja.

Treći narativni tok prati Simona, i njegovo približavanje emiteru koji predstavlja izvor Pipa. Započevši put sa dvojicom pratilaca, ubrzo ostaje sam, u kretanju kroz neprijateljsko područje, i bez ikakvog kompasa. Misao koja ga vodi kroz šumu u kojoj vlada zaborav je jasna, i opstaje i dok mu sećanja nestaju: uništiti emiter i zauvek ukinuti Pip. Čitaoci iz drugih tokova romana saznaju da je Pip procep nastao u toku bombardovanja, koji se aktivirao tek nakon Magdalenine smrti, da je nestabilan, i da se uz najmanji potres može proširiti do neslućenih razmera; samim tim, Simon sa dinamitom postaje agens uništenja, a njegov pohod pratimo s pomešanim osećanjima, svesni da može imati katastrofalne posledice. Ipak, on ostaje nesvestan opasnosti, i, vođen plemenitim namerama, uspeva da minira emiter i pobegne od njegovih čuvara, skočivši u more, u kojem ga dočekuje enigmatična pojava dvoglavog delfina, kojom se roman i završava. Izbor delfina nije slučajan; njegova sposobnost eholokacije nagoveštava da je u stanju da razume signal  Pip. Ovde treba spomenuti da se na početku romana spominje kako gluvi ljudi tokom Pipa čuju reči; očito je da je u pitanju signal sa značenjem, i postoje osnove da se pomisli kako na samom kraju i Simon stiče mogućnost da ga razume.

Uloge majka, sina i oca su sledeće: stvaralac i upravitelj sveta (Helena), buntovnik i tragalac za smislom (David), i anarhista-razoritelj (Simon). Ipak, teško je ponuditi sintezu, i do kraja razjasniti značenje njihovih odnosa, kao i zvuka oko koga se radnja romana odigrava. Neprestanim poigravanjima i nuđenjem različitih tumačenja – kao, recimo, onog po kome je ceo roman samo rukopis Spaljivanje Džošua drveta – Vladimir Vujović poručuje time kako je u postapokaliptičnom svetu nemoguće ostvariti jedinstvo, ili iznaći jedno konačno objašnjenje, što predstavlja i najveću subverziju romana. U svetu u kom su dani dobili nova, nasumična, u kom se gola materija života prekraja u priču posredstvom dnevnika i filmske trake, konačne istine ne može biti, a junaci neprestano ostaju zamrznuti u svom asimptotskom kretanju ka razjašnjenju koje ne dolazi. Mogućnost tumačenja se nazire, ali brojni delovi slagalice nedostaju, ostavljajući rupe koje mašta ne može da popuni; konačna slika izluđuje svojim očitim, ali ipak nedosežnim smislom. Imamo li na umu kako ovaj roman, kao i svaka dobra književnost, govori o nama ovde i sada, značaj Vujovićevog romana postaje još očigledniji. Tajna poruka dvoglavog delfina je tu, ali mi nemamo uši da je čujemo, i ostajemo zbunjeni nepremostivom barijerom.