Blog

Strategija ikonoklazma modernih vremena

Milena Stefanović

Poslednjih godina uništavanje baštine u Siriji i Iraku, postalo je tužna svakodnevica. Nažalost, amplituda razaranja se širi i proteže do Egipta i Libije. Ipak, očigledno je da se najžešći napadi dešavaju na biblijskim teritorijama Bliskog istoka.

Postalo je uobičajeno dramatično iščekivanje posledica koje može da prouzrokuje boravak jedne organizovane grupe koja seje teror i destrukciju kao što je tzv. islamska država, kako za civilno stanovništvo, tako i za predmete kulturne baštine. Sve to pratimo preko modernih medija. Dižu se u vazduh i ruše buldožerom ostaci civilizacija starih nekoliko hiljada godina, koje su iako oštećene zubom vremena i ostalim nepovoljnim okolnostima, opstale toliko vekova, dok se maljevima uništavaju prvenstveno lica i glave skulptura u muzejima. Sitniji predmeti se uzimaju i prodaju na međunarodnom ilegalnom tržištu antikviteta, a iza njih ostaju ta mesta nezaštićena i prepuštena drugim pljačašima. Nakon ponovnog uništavanja u Palmiri, UNESKO ovaj vid nasilja tretira kao novi ratni zločin. Oni se ne obaziru, i sada je aktuelno razaranje Nimruda, drevnog grada asirskog carstva.

Dramatičan destruktivni čin i spektakl, glavna je odlika današnjih  ikonoklastičara. Pojava da uništavanje pomno prati kamera je nešto sasvim novo. Gledalište se širi na novu onlajn publiku koja prati  savremene ikonoklaste koji traže, ali i privlače pažnju. Oni šalju propagandni video uz tekst kojim obrazložu “ispravnost” svog postupka. Uništavanjem idola, koji su u prošlosti bili poštovani umesto Alaha, oni sada sleduju proroka Muhameda koji je to isto radio zajedno sa sledbenicima na putu za Meku.

Neverovatno je da talibani organizuju ture za zapadne novinare da bi potom svi videli uništavanje skulpture Bude u Bamijanu u Avganistanu 2001. ili rušenje statue Sadama Huseina 2003. godine u Bagdadu. Sve to postaje prepoznatljiva slika, uhvaćen “performans” na filmskoj traci. Cilj ikonoklazma je da sistematski zatire putem javnog uništavanja ili desakralizacije prostora, kao što su to manastiri u Malauli.

Malaula je grad gde je vreme stalo. Za Siriju, on je simbol slobode veroispovesti i hrišćanskog trajanja od najranijih vremena. Oaza hrišćanske drevnosti, jedino mesto na svetu u kome se još uvek govori aramejski, jezik kojim su govorili naš Gospod i apostoli. U njemu je živelo većinsko hrišćansko stanovništvo zajedno sa muslimanima u mirnoj zajednici, što ne odgovara stremljenju radikalnih sunita koji žele da pretvore Siriju (i ne samo nju) u zemlju jedne vere. Sam predsednik Bašar el Asad i njegova porodica pripadaju alavitima, religijskoj grani šiitskog učenja islama (mada prema islamskom teologu iz XIV veka, suniti Ibn Tejmiju alaviti su se otcepili od islama i postali posebna religija – mešavina islama, hrišćanstva i preislamskih verovanja) koja čini 11% stanovništva Sirije. 

Upavši u Malaulu u septembru 2013. godine ova ekstremna grupa je sve crkve delimično oštetila i zapalila. Najstarije svetinje, među kojima su crkva Sv. Sergija (Mar Sarkis) i Vakha (Mar Bacchus), datirane još iz vremena pre održavanja Prvog Vaseljenskog sabora u Nikeji (što se tumači po kružnom oltaru koji je zabranjen te 325. god. na saboru), ili Sv. Tekle (Mar Takla), teško su oštećene. Ikone, imanentne komponente sakralnog prostora su oštećene, prepolovljene, u njih je pucano ili su spaljene, bačene na pod zajedno sa krstovima i bogoslužbenim knjigama. Ishod okupacije koja je trajala osam meseci je da se broj stanovnika od 12 000 pre rata sveo samo na 1000 duša.

Među novinskim kućama postojalo je mišljenje da ne bi trebalo prenosti tj. deliti sadržaje uništavanja predmeta i pogubljenja, jer se time njima obezbeđuje publika, a širenje sadržaja moćno je oružje kojim se širi strah i užas. Ova grupa svakako, koristi želju medija za aktuelnošću i prenošenjem vesti sa ratnog područja. Drevni ikonoklazam plus moderni klik na računaru.  

Rat i promena političkog konteksta (borba protiv sekularnih vlada) je pokrenuo ikonoklazam. Došlo je do uspona radikalnog islama, od Muslimanske braće do islamske organizacije koja sebe naziva “islamskom državom”. Ideologija organizacije poseban naglasak stavlja na uništavanje arheoloških nalazišta (paganskih hramova), biblioteka (starih rukopisa), hrišćanskih crkava i drevnih manastira zajedno sa ikonama. Jednostavno, uništavanje simbola onih koji su tu bili pre, koji predstavljaju kulturnu baštinu očuvanu stotinama i hiljadama godina. 

Uništavanja je bilo i kod nas u poslednjem ratu, i na Kosovu i Metohiji u tom istom cilju zatiranja i brisanja prisustva kroz uništavanje kulturne i duhovne baštine. Mada, skrnavljenje grobova je vid nasilja kojim se slike i imena Srba sa nadgrobnih spomenika ruše i lome kao politički vid ikonoklazma.

Ikonoklazam nije nova pojava naših dana. Ima svoje istorijske korene. Od VI veka pre Hr. i uništavanja nubijskih statua u Egiptu, razbijanja simbola nove monoteističke religije faraona Ehnatona, kroz naruživanje i izbacivanje ikona iz crkava i njihovo uništavanje u kasnom srednjem veku kroz pokret reformacije i puritanizma, i svih mogućih ratova i revolucija do današnjih dana. Sada se događa njegova ponovna aktuelizacija.

Njihov raison d’etre uništavanja je motivisan Kuranom, tj. grehom idolopoklonstva. Sve u skladu sa vizijom ranog islama i vraćanjem na njegovu “čistotu“ iz VII veka, da se osim Alaha, ništa i niko ne sme duboko poštovati. Stoga, sve nemuslimanske strukture su spomenici idolopoklonstva. Za njih kao sunite, sledbenike stroge salafističke doktrine islama (vehabizam), poštovanje muslimanskih grobnica kao svetilišta je idolatrija koju oni nazivaju širk (shirk), jer to nije u njihovoj tradiciji. Uništavaju skulpture (figure) bilo koje vrste, na bilo kom mestu, šiitske džamije i svetilišta, kao grobnicu jednog imama u Mosulu koja je u XIII veku preživela mongolsku invaziju, ali njihovu nije.  Uspostavili su i “kalifat” iz čega proizilaze jasne asocijacije.

Ovo nas vodi na same početke. Iako judaizam i islam zabranjuju slikanje Boga i njegovih svetih ljudi, kada se pomene reč - ikonoklazam (grč. eikon klastes, razbijanje slike, lika) prva pomisao je uništavanje ikona u Vizantiji VIII i IX veka, kada je i pojava islama, kako se u nauci smatra, neposredno uticala na tadašnji stav prema ikonama. U našoj svesti ostao je najjače zabeležen taj period ikonomahije (= borba za ikone) i žilavost u dugotrajnoj teškoj borbi za njihovo ponovno uspostavljanje u verskom životu, ali i posledica koje je ostavio na umetnost ikonopisa.  

Kao pojava, ikonoklazam je ostavio traga do modernog doba, pojavljujući se povremeno u istoriji čovečanstva, i kao inspiracija umetnika. Moderna umetnost baštini ove događaje koji su se dogodili ne samo u Vizantiji, već i u Zapadnoj Evropi u doba reformacije. Interesantno je da su, kako piše Kartašov, neki protestantski i sovjetski istoričari, careve ikonoborce predstavljali kao moderne i progresivne reformatore.

Ikonoklazam kao pojam, predstavlja namerno uništavanje ikona, simbola i spomenika iz prvenstveno verskih, ali i političkih i estetskih motiva, što bi se moglo podvesti pod sekularni ikonoklazam.

Sve do XX veka kada su umetnici poput Joko Ono, Gustava Mecgera, Džeka i Dina Čepmena, Alana Džonsa (1969) koristili destrukciju kao kreativne sile razaranja. Ideju uništavanja kao oblik promene, stvaranja.

 

Izvor: Pravoslavlje - novine Srpske Patrijaršije, 15. april 2017. god. - 1202