Blog

KNjIŽEVNI HERBARIJUM SRPSKE SREDNjOVEKOVNE CRKVENE POEZIJE

Simbol fenik(s)a

Nikolina Tutuš

Palma, to jest finik(s), simbol uspona, pobede, obnavljanja i besmrtnoti (Gerbran, Ševalije 2009: 663), u  hrišćanstvu je simbol procvetanja pravednika (Todorović 1970: 440), pobede nad smrću u ime vere (Jovanović 2009: 43), a smatra se i prefiguracijom Hristovog vaskrsnuća (Gerbran, Ševalije 2009: 663). Kao obeležjem slave, prilikom ulaska u Jerusalim, Hristos je dočekan palminim grančicama (Jovanović 2009: 44).^[1] Ekvivalent je venca, a tumačena je i kao drvo života, to jest kao simbolična vegetacija raja.

Biblijski simbol procvetalog finik(s)a koji se zeleni (Ps. 92, 12), kao i simbol kedra, ulazi u srpsku srednjovekovnu književnost i postaje jedan od omiljenih i najčešćih predstava pravednika − vezuje se za predstave Svetog Simeona i Svetog Save, Svetog Simona, Svetog kralja Milutina, Svetog cara Uroša, Svete majke Angeline Branković, Svetog arhiepiskopa Maksima Brankovića i Svetog despota Jovana Brankovića, Svetog arhiepiskopa Jevstatija, Svetog arhiepiskopa Nikodima i Svetog patrijarha Jefrema.

Ističu se dve njegove osobine – zelena boja, kojom se označava postojanost, i sposobnost cvetanja kao potpuno ostvarivanje svrhe njegovog postojanja. U tom smislu, pravednik koji se zasađen u domu Gospodnjem zeleni kao finik(s) i koji je procvetao kao finik(s) jeste svetitelj koji je bio istrajan u svom podvizanju i čiji je podvig postao cvet vere, to jest, svetitelj koji je zahvaljujući svojoj pobožnosti i pravednosti postao jedan od cvetova mnogocvetnog rajskog vrta. S tim u vezi svakako je i shvatanje „hrišćanske duše kao vrta koji će, zahvaljujući božanskoj hrani, procvetati i doneti plodove“ (Popović 2008: 71).

 

Finik(s) se, na osnovu biblijskog uzora, određuje kao davidski i psalamski, jer se pominje u Davidovim psalmima (Todorović 1970: 440), zatim kao krasni, leporasli, duhovni, kao finik dobrodetelji i kao finik kraj vode. U poslednjem primeru finik se poistovećuje sa drvetom plodovitim zasađenim kraj vode, čime se potvrđuje njegova simbolika pravednika koji rađa spasonosne plodove. Kada je reč o upotrebi određenih umetničkih rešenja uviđa se izvesni gradacijski odnos – finik(s) davidski i psalamski vezuje se samo za Svetog Simeona, Svetog Savu i Svetog Simona, čime se, direktnim pozivanjem na biblijski tekst, ističe njihova uloga i važnost kao rodonačelnika i pripadnika vladajuće dinastije (Srbljak I: 99, 335; Srbljak III: 341).

Isticanje hrišćanske vrline pravednika postiže se metaforom cvetanja finik(s)a, a izuzetak čine dva sledeća primera:

                                 „kao golub celomudreni

                                 na finik dobrodetelji uzašao jesi,

                                 krila imajući pozlaćena,

                                 kojima uzletev, u rajskoj krasoti nastanio se jesi“

                                 (Srbljak III: 119);

                                 „i kao finiks leporasli

                                 blagouhanjem je ispunio jesi“

                               (Srbljak III: 389).

U prvom navodu, finik je okarekterisan kao drvo vrline u rajskom vrtu na koje se svetitelj, posredstvom svog pravednog života i mudrosti, uspeo i postao stanovnik nebeskog carstva, pri čemu se njegova hrišćanska vrlina posebno naglašava poistovećivanjem sa golubom, koji se smatra simbolom prisustva blagodati Svetog Duha (Mt. 3: 16−17). U drugom, kao glavna osobina finiksa uzima se njegov miomiris, čime se ovaj primer ukazuje kao jedinstven, budući da se motiv blagouhanja uglavnom vezuje za vrste cveća kao što su krin i ruža. Motiv blagouhanja ulazi u građenje svetiteljskog lika cara Uroša, njime se ukazuje na pravednost i bogougodnost svetiteljevog života – ono je simbol unutarnjeg i nevidljivog sadržaja, kao i simbol Božijeg prisustva (Trifunović 2006: 6). Takođe, ono je i povod za štovanje svetih, budući da može „biti znak, znamen ili simvol najviših darova – same blagodati Svetoga Duha“ (Trifunović 2006: 13).

Finik(s) u ikonografskim predstavama

Palma, to jest finik, deo je nekoliko ikonografskih predstava koje prikazuju svete mučenike, Hrista i Bogorodicu. Mučenici se često prikazuju sa palmom i/ili sredstvom mučenja (Grgić 1979: 447), pri čemu je grančica palme ekvivalent venca (Jovanović 2009: 43), a palma u Hristovoj ruci označava njegovu pobedu nad grehom i smrti (Grgić 1979: 447). Palma se redovno javlja i u prikazu Hristovog ulaska u Jerusalim, a na osnovu „Jevađelja po Jovanu“ (Jn. 11: 12−13) – Hrist jaše na beloj magarici (u istočnohrišćanskoj umetnosti sedi bočno), za njim idu apostoli, a vernici prostiru odeću, nose u rukama palmine grane, kao znak slave, a neki od njih kidaju i bacaju cveće na put (Fučić 1979: 574).

U ikonografskom prizoru počinka prilikom bekstva u Egipat palma je sredstvo manifestacije božanske moći dečaka Isusa – po njegovoj zapovesti ona se savija i nudi svoje plodove Bogorodici, iz njenog korena izbija izvor vode, anđeo odnosi jednu njenu granu i zasađuje je u raju na radost blaženih (Fučić 1979: 157, 158). Izvorom nastanka ovog motiva, koji se javlja krajem XVI veka, smatra se apokrifno Pseudomatejevo jevanđenje (Fučić 1979: 158). Značenje palme kao rajskog bilja, drveta života, vidljivo je i u istočnohrišćanskim prikazima Sudnjeg dana – raj je mesto gde rastu palme (Fučić 1979: 476).

Kada je reč o ikonografiji Bogorodice, palma se javlja u prikazu njene smrti. Palminu granu odsečenu u raju arhanđeo Mihajlo predaje Bogorodici time joj najavljujući kraj njenog ovozemaljskog života – uloga palme smrti jeste da Bogorodicu odbrani od demonskih zaseda, a ona je predaje svetom apostolu Jovanu da je nosi pred njenim mrtvačkim sandukom (Fučić 1979: 171; Jovanović 2009: 44).

 

Ikonografska simbolika palme kao rajskog drveta života korespondira sa značenjem pravednika koji procvetava u domu Gospodnjem, a koje joj se pridaje u srpskoj srednjovekovnoj poeziji, kao i sa značenjem slave i pobede nad smrću i grehom. Motiv palme smrti nije prisutan u srpskoj srednjovekovnoj crkvenoj poeziji.

 

Literatura:

• Biblija ili Sveto pismo Staroga i Novoga zavjeta (1967). Preveo Stari zavjet Đura Daničić, Novi zavjet preveo Vuk Stef. Karadžić. Beograd: Britansko i inostrano biblijsko društvo.
• Gerbran, Ševalije (2009). Rečnik simbola. Novi Sad: Stylos.
• Grgić, Marijan (1979). „Palma“. Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva. Ur. A. Badurina. Zagreb: Sveučilišna naklada liber: 447.
• Jovanović, Zoran M. (2009). Kroz dveri ka svetlosti : leksikon liturgike, simbolike, ikonografije i graditeljstva pravoslavne crkve. Beograd: Pirg.
• Popović, Danica (2008). „Cvetna simbolika i kult relikvija u srenjovekovnoj Srbiji“. Zograf. 32: 69−81.
• Srbljak I, II, III. Službe, kanoni, akatisti (1970). Preveo D. Bogdanović. Beograd: SKZ.
• Todorović, Mladomir (1970). „Rečnik pojmova, ličnosti i navoda iz Svetog pisma“. O Srbljaku. Studije. Ur. D. Bogdanović, S. Petković, Đ. Trifunović. Beograd: SKZ: 376−444.
• Trifunović, Đorđe (2006). „Čulo mirisa kod starih srpskih pisaca“. Istočnik. 57: 5−16.
• Fučić, Branko (1979). „Bijeg u Egipat“, „Bogorodičina smrt“, „Poslednji sud“, „Ulazak u Jeruzalem“. Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva. Ur. A. Badurina. Zagreb: Sveučilišna naklada liber: 157−158; 171−172; 475−479; 574−575.

 

 

[1] Funkciju palminih grančica kao simbola pobede i odavanja pohvale u srpskoj srednjovekovnoj crkvenoj poeziji preuzima simbol vrbice, koji se javlja samo jednom. Zamena palme vrbicom mogla je biti motivisana načinom proslavljanja Hristovog ulaska u Jerusalim, kada se u crkvama, umesto palme, kod nas blagosiljaju grančice vrbe, ili proslavljanjem Lazareve subote, gde je vrba takođe zastupljena. U „Stihirama Svetom despotu Jovanu Brankoviću“ Nepoznatog Krušedolca simbolom vrbe ujedno se odaje poštovanje svetitelju i iskazuje se radost zbog posedovanja takvog zaštitnika: „veseleći se i kao s vrbicom ushvalimo/ vapijući: Raduj se,/ svetilniče bogosijani vere naše,/ raduj se, jer veselje i pohvala/ rodu našem bio jesi“(Srbljak III: 395).