Blog

Goraždanska štamparija (1519-1523)

Nikola Đoković

1519. Godine Ernan Kortez se sa svojim konkvistadorima iskrcao na meksičku obalu, umro je veliki Leonardo da Vinči, a Magelan je krenuo na put oko svijeta. Iste godine počela je značajna epizoda srpske pismenosti – Goraždanska štamparija. Ona se smatra prvom srpskom štamparijom pod Turcima i uopšte drugom štamparijom na Balkanu (prva je Crnojevićka štamparija na Cetinju 1494-1496).

Goraždanska štamparija djelovala je od 1519. do 1523. i izdala je tri knjige, tipično za najranije srpsko štampartvo, bogoslužbenog karaktera: Lutrugiju (Služabnik) 1519., Psaltir sa  posledovanjem 1521.  i Molitvenik (Trebnik) 1523. Osnivač Goraždanske štamparije bio je ugledni trgovac Božidar Ljubavić (po zavičaju nazvan „Goraždanin‟), koji je prirodom svoga zanimanja bio upućen na putovanja u razne dijelove Osmanlijskog carstva, pa je tako uvidio „umanjenije svetih i božanstvenih knjiga‟  u srpskim crkvama i manastirima. Jedan od osnovnih motiva za pokretanje novog načina umnožavanja knjiga, koji je mnogo učinkovitiji od ručnog prepisivanja, ovom entuzijasti bila je svakako želja da se na neki način pruži otpor sistematskoj islamizaciji srpskog življa. Stojan Novaković zapisuje: „ (...) Ali radnje ove i naprezanja da se i u srpskom narodu uvede štamparska veština, jesu isto tako na čast narodu i jesu na umnom polju isto tako plemenita borba – kao što su serdarska viteštva i hajdučka četovanja lični protest nasilja i osvajanja turskog.‟

Ne zna se tačno u kom je svojstvu Božidar Goraždanin boravio u Mileševi kada je svoje sinove sveštenika Đurđa i jeromonaha Teodora poslao „u tuđe strane talijanske‟, tj. u Veneciju - tada jedan od najznačajnijih centara štamparstva da nabave potrebne sprave i izuče štamparski zanat. Svoju djelatnost, odnosno štampanje prve knjige (Liturgije) braća Ljubavići su započeli već u Veneciji. Na tom poslu je 2. marta 1519. smrt zatekla Đurđa Ljubavića, pa je dalji posao morao da nastavi sam Teodor. Ne može se zasigurno reći da li je štamparija u prenesena u Goražde prije ili poslije izdavanja Liturgije, ali je izvjesno da je jedan od razloga za to bila velika prometnost ovog kraja koja je pogodovala kasnijoj distribuciji knjiga.

Knjige Goraždanske štamparije štampane su na srpskoslovenskom jeziku, ćiriličnim slovima, po pravilima Resavske škole sa elementima starijeg, raškog pravopisa. Slova su rezana po ugledu na ustav iz srpskoslovenskih rukopisa, što uz relativno veliki razmak između redova čini ove knjige dosta preglednim. Dekorisalo se, po ugledu na srpske rukopisne knjige, zastavicama i inicijalima koji su štampani tehnikom drvoreza. Osnovni tekst je rađen u crnoj boji. Pored inicijala, naslova i dvije zastavice u Liturgiji crvena boja je korištena u isticanju i dekorisanju pojedniih važnih mjesta u osnovnom tekstu.

Liturgija iz 1519. prva je knjiga Goraždanske štamparije. U njoj su na 101 listu štampane večernja, jutarnja te liturgije Jovana Zlatoustog i Vasilija Velikog. Kao čest naslov ove knjige u literaturi se sreće ruskoslovenski naziv Služabnik. U njenom kolofonu, za razliku od druge dvije knjige Goraždanske štamparije, nije navedeno tačno mjesto izdavanja. Pretpostavlja se da je to Venecija. Na kraju knjige, prije kolofona Teodor je štampao svoj autorski tekst Moljenije Đura Ljubavića časnim prezviterima u kome je ožalio smrt svoga brata koja ga je zadesila iznenada, tokom rada na knjizi. Ovaj nadahnuti tekst Đorđe Trifunović, jedan od najistaknutijih poznavalaca srpske srednjovjekovne književnosti, smatra našim prvim štampanim književnim djelom.

Psaltir sa posledovanjem iz 1521. je sa svojih 352 lista najobimnija knjiga Goraždanske štamparije. Glavninu knjige zauzimaju Davidovi psalmi, uvodne molitve, biblijske pjesme te Časloslov i Mesecoslov. Štampani su još i Pravila o postu i Slovo o Fruzima, koje je Teodor, kako sam navodi u kolofonu knjige, našao tokom svog boravka u Hilandaru. Za datiranje ove i drugih goraždanskih knjiga od posebnog je značaja zapis o padu Beograda pod Turke: „Ove godine pade sultan Sulejman na reku Savu sa mnoštvom Ismailićana i prelažahu reku Savu kao po suvu... (...) I opkoliše odasvud slavni grad Beograd i druge okolne gradove i letahu kao zmije krilate, sela i gradove paleći.‟ Ovaj zapis je, zapravo, otkrio da je Teodor prilikom datiranja svih svojih izdanja imao na umu aleksandrijsku, a ne mnogo  češću vizantijsku hronologiju. U kolofonu se navodi i da je knjiga izašla „pri hramu svetago velikomučenika Hristova Georgija na rece Drine‟.

Molitvenik (Trebnik) iz 1523., posljednje izdanje Gorždanske štamparije, sadrži molitvoslovlja i sveštenodejstva potrebna za obavljanje svetih tajni i drugih obreda. Pošto se u ovoj knjizi može naći i obred „mnogoljetstvije caru‟, pretpostavlja se da je Teodor za predložak imao neki od  rukopisa nastalih u periodu dok je Srbija bila carevina. U kolofonu se po prvi put ne pominje Božidar Goraždanin, vjerovatno zato što više nije bio među živima, ali se pominje izvjesni dijak Radoje, Teodorov pomoćnik.Molitvenik karakteriše pojednostavljenost dekorativnih elemenata u odnosu na prethodne dvije knjige, što ukazuje na skori prestanak rada štamparije u Goraždu.

Ipak, štamparija Ljubavića ovim nije potpuno ugašena. Dimitrije Ljubavić, unuk Božidara Goraždanina i vjerovatno Đurđev sin, prenio je porodičnu štampariju u Trgovištu na sjeveru Vlaške. Tu će se javiti 1545. preštampavanjem goraždanskog Molitvenika i 1547. izdavanjem Apostola u dvije varijante (jednog za Rumune, a drugog za Moldavce).

Tiraž u kome su Ljubavići štampali svoja izdanja nije poznat. Do danas je sačuvano 30 primjeraka ili fragmenata Liturgije, 10 primjeraka Psaltira i 11 primjeraka Molitvenika od kojih je samo jedan kompletan. Knjige Goraždanske štamparije čuvaju se diljem slovenskog i pravoslavnog svijeta, ima ih u bibliotekama i muzejima od Sankt Peterburga do Atosa; od Moskve do Bijele u Crnoj Gori i manastira Krka u Hrvatskoj.

Značajan poduhvat u izučavanju i afirmaciji knjiga Goraždanske štamparije ostvarili su Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu i Narodna biblioteka Srbije. U projektu Goraždanska štamparija 1519-1523, koji je sproveden u periodu 2003-2008 štampana su fototipska izdanja sve tri knjige Gorždanske štamparije i jedna knjiga naučnih radova o njima. U projektu su učestvovala značajna imena naše nauke i kulture kao štu su prof. dr Miroslav Pantić, prof. dr Branko Letić, prof. dr Pribislav Simić i drugi. Rukovodilac projekta bio je prof. dr Dragan Barać.

(Zahvaljujem se gospodinu Mimu Tamburiću na ustupljenim fotografijama.)

 

Autor je profesor srpskog jezika i književnosti. Predaje u Osnovnoj školi "Vuk Karadžić" u Višegradu, živi u Novom Goraždu.